Муҳаммад ал-хоразмий номидаги тошкент ахборот технологиялари

 Adabiyotlar 
1. S.S. Abdukarimov, «Dasturiy yechim to‘g‘riligini avtomatik testlovchi 
tizimlar yordamida darslarni interfaol tashkil etish(C++ da dasturlash fani 
misolida)» Bitiruv malakaviy ishi, 2017.
2. «Association for Computing Machinery» [В Интернете]. Available: 
www.acm.org. 
3. Sadullayeva Sh.A., Xaydarova M.Y., Gulyamova D., Mallayev O.U., 
Maxmudov A.Z. “C++ da dasturlash fan dasturi”. Toshkent 2017. 
4.de Boer, R. H., & de Campos, C. P. (2019). A retrospective overview of 
international collegiate programming contest data. Data in Brief, 25 
doi:10.1016/j.dib.2019.104382 
5. 
Plateau LMS. Plateau LMS - eLearning Learning. Accessed at March 
11, 2013, from http://www.elearninglearning.com/lms/plateau; 2012. 
6. 
Knuth, D. (1980). Algorithms in Modern Mathematics and Computer 
Science. Stanford Department of Computer Science Report No. STAN-CS-80-786. 
 
ЎҚУВ ЖАРАЁНИДА МУЛЬТИМЕДИА 
ТЕХНОЛОГИЯЛАРИНИНГ ЎРНИ ВА АҲАМИЯТИ 
Махкамова М.З.
1
, Рахимова С.Я.
1 
1
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari 
universiteti, [e-mail], [e-mail] 
 
Мультимедианингтехнология сифатида тавсифланишида бир қатор 
элементларга эга бўлиши зарур. Гиперматн бу технологиянинг ҳаволалар 
орқали уланиш тизимидир. Шу сабабдан мультимедиа, гиперматн, гипер-
медиа каби тушунчалар бир бири билан чамбарчас боғлиқдир.
Гиперматнни ўрганишга қизиқиш ХХ асрнинг ўрталарида пайдо 
бўлган. Ахборот блоглари, тармоқ конференциялари, суҳбатлар, форумлар ва 
онлайн кундаликлар бугунги кунда таълим соҳасидаги оммавий мулоқотнинг 
тўлиқ иштирокчиларига айланмоқда.
Замонавий интернет нашрлари, ахборот порталлари ва мультимедия 
манбаълари амалиётида гипертекст тизимига талаб юқори бўлганлиги 
сабабли, ночизиқ электрон матнни ўрганиш даражаси ҳали ҳам жуда кам 

---

168 
бўлиб, унинг филологик ҳолати масаласи мунозара босқичида қолмоқда. 
Ушбу муаммо нафақат назарий, балки оммавий алоқа ва таълим учун ҳам 
амалий йўналишга эга. 
Гиперматн тизимлари ахборотни бошқариш тизимларининг янги 
синфини англатади. Гиперматнли тизимларнинг асосий ғояси битта ҳужжат 
ичида ҳам, турли ҳужжатлар ўртасида автоматик равишда қўллаб-
қувватланадиган ҳаволалар тушунчасидан иборат. Бундай уланишларни 
қўллаб-қувватлашчизиқли бўлмаган матнли тузилмаларни ташкил қилишга 
имкон беради. 
Гиперматнли ҳужжатни яратувчиси уни янги ҳаволалар билан 
тўлдириши, таркибий қисмларни тўлиқ ўзгартирмасдан, алоҳида қисмларни 
янгилаши, шунингдек, алоҳида қисмларнинг таркибини ўзгартирмасдан 
ҳужжат тузилишини ўзгартириши мумкин. 
Мультимедиага 
уланган 
гиперматнга 
гипермедиа 
дейилади. 
Гипермедиа 
тизимларидан 
фойдаланиш 
истиқболлари 
электрон 
дарсликларни яратиш учун катта техник потенциалга эга бўлган мураккаб 
ахборот қаторларини яратиш имкониятларига боғлиқ. 
Гиперматн тизими тугунлардан иборат бўлиб улар орасидаги 
тушунчалар ва муносабатларни боғлайди. Тугун одатда битта концепцияни 
ёки ғояни ифодалайди ва матн, графика ёки бошқа бирон-бир маълумотни ўз 
ичига олиши мумкин.Уланишлар концепция тугунлари ўртасидаги 
муносабатларни англатади. Улар икки томонлама бўлиши мумкин, бу 
кейинги тугундан олдингисига қайтиш,яъни бир қадам орқага қайтиш 
имконини беради. 
Гиперматнли тизимларнинг асосий ҳусусиятлари қуйидагилардан 
иборат. 
- тугунлар билан алоқа ўрнатиш ва тугунларнинг таркиби тўғрисида 
маълумот олиш орқали маълумотларни йўналтиришга имкон берадиган 
фойдаланувчининг график интерфейси; 
- маълумотларни қидириш механизмини танлаш; 
- ахборотни кўп босқичли сақлаш тизими (файл тизими, маълумотлар 
базаси тизими ва бошқалар). 
Глобал гиперматнли тизимнинг ёрқин намунаси www энг истиқболли 
ва тез ривожланаётган Интернет дастур тизими ҳисобланади.wwwкенг 
тарқалиши туфайли барча фойдаланувчилар гиперматн технологиясини 
билишади. 
Мультимедия тарихи давомида гиперматн моделлари деярли 
ўзгаришсиз қолди. Ушбу моделларнинг асосчилари 40-йилларда Мемех 
тизимининг концепциясини илгари сурган В.Буш ва ХХ асрнинг 60-
йилларида ушбу технология устида ишлаган Д.Энгелбарт ва Т. 
Нелсондир.1987 йилда Нелсон томонидан берилган гиперматннинг классик 
таърифи "ёзув шаклининг тармоқланганлиги ёки сўров бўйича амалга 
ошириладиган шакл". Бошқача қилиб айтганда, бу "чизиқсиз ёзув" бўлиб, у 
"матндан каттароқ (гиперматн)". Гиперматннинг янада аниқроқ таърифи: 

---

169 
гиперматн - бу матнли маълумотларнинг ўқувчиларга ночизиқ йўналишда 
эркин ўтишлари мумкин бўлган тармоқ сифатида тақдим этилиши. 
Компьютер гиперматнидан олдин қўлда ишлатиладиган гиперматн 
матни мавжуд бўлиб, унинг вариантларидан бири картотекалардан анъанавий 
фойдаланиш ҳисобланади, бунда рақамлаш ўзаро алоқалар билан 
таъминланади. Улар кўпинча таснифланади, иерархик уйғунликни беради 
(қутида ёки пакетида). Файл папкасининг қулайлиги шундан иборатки, 
унчалик катта бўлмаган ўлчамдаги ёзувлар кичик қисмларга бўлинади. 
Фойдаланувчи янги маълумотларни ҳисобга олган ҳолда файллар тўпламини 
осонгина қайта ташкил қилиши мумкин, аммо бундай файллар тўплами 
ҳажмининг кўпайиши билан, албатта ишлаш янада қийинлашади.Қўлда 
тайёрланадиган гиперматн учун яна бир вариант - бу маълумотнома, луғат, 
энциклопедия. Улардаги мақолалар ёки таърифлар бошқа манбалардаги 
ҳаволаларни ўз ичига олади, улар билан боғланиш орқали ўқувчи тўлиқроқ 
маълумот олади. Ҳар бир бундай китоб матнли тугун ва тармоқ ҳаволалари 
бўлган тармоқ билан боғланиши мумкин. 
Гипермедиа манбаларини яратиш учун жуда кўп миқдордаги 
инструментал тизимлар мавжуд: Hyper Wave, Microcosm, Storyspace, Web 
Thing, World Wide Web. 
Энг оммабоп - бу мижоз-сервер архитектурасига асосланган ва 
Интернетда ишлайдиган гипермедиа тизимидир. 
Гиперматнли манбаларнинг ўқув материалларининг тузилмаси ва 
таркибига қўйиладиган қуйидаги талабларни кўрсатиб ўтиш мумкин. 
- тақдимотнинг аниқлиги, ҳаволалар орқали матн қисмларининг 
максимал маълумотгаэгалиги; 
- фан билан боғлиқлиги ва ундан қулай тарзда фойдаланиш имконияти; 
- материалнинг мураккаблиги тартибини тақдим этишда қатъий 
иерархия. 
Қидирув тизимини ташкил этиш ва гиперҳавола йўналишларини 
навигация қилиш учун қуйидаги талаблар қўйилади: 
- гиперҳавола аниқ белгиланган бўлиши керак ва қидирув йўли ҳақида 
батафсил маълумот бўлиши керак; 
- матн, иложи бўлса, идрок қилиш учун битта ёки иккита экранга 
жойлаштирилиши керак; 
- агар навигация панели график воситалар ёрдамида қилинган бўлса, 
ушбу панелнинг остига матн нусхасини жойлаштириш тавсия этилади, бу 
мультимедиа ресурсида навигацияни тезлаштиради, чунки матн ҳар доим 
графикадан тезроқ юкланади; 
- Гиперҳаволалар занжиридаги ҳар бир кейинги қадам аниқ мантиқий 
шартга кўра кўриниши керак. 
Мультимедиа технологиялари талабалар ва ўқув қўлланмалари 
ўртасидаги ўзаро муносабатлар учун шарт-шароит яратадиган таълим 
фаолиятини янада юқори даражага кўтаришга қодир. Ўқув фаолиятининг 
ушбу турлари қуйидагиларни ўз ичига олади. 

---

170 
Ўрганилаётган объектлар, ҳодисалар, жараёнлар, шу жумладан 
ҳақиқатда вужудга келган нарсалар тўғрисидаги маълумотларни рўйхатдан 
ўтказиш, тўплаш, сақлаш, қайта ишлаш ва турли шаклларда тақдим 
этиладиган етарлича катта миқдордаги маълумотларни узатиш; 
Сўнгги ўн йил ичида жамиятда шахсий компютерлар ва ахборот 
технологияларининг роли ва ўрни тубдан ўзгарди. Бунинг натижасида 
технологиялар ва маълумотлардан моҳирона, самарали фойдаланиш, янги 
фикрлаш услубига эга бўлиш ва ўз фаолиятини ташкил этишни тубдан 
ўзгартириш 
зарур. 
Амалиёт 
шуни 
кўрсатадики, 
янги 
ахборот 
технологияларисиз ҳар қандай даражадаги замонавий таълимни тасаввур 
қилиб бўлмайди.