Муҳаммад ал-хоразмий номидаги тошкент ахборот технологиялари

Адабиётлар 
1. 
Бегимкулов У.Ш. Педагогик таълимда замонавий ахборот 
технологияларини жорий этишнинг илмий-назарий асослари. - Т.: Фан, 2007. 
160 б. 
2. 
Очилов М. Янги педагогик технологиялар. - Карши: Насаф, 2000., 
118 б. 
3. 
Зайнутдинова Л.Х. Создание и применение электронных учебников. 
Астрахань, ООО "ЦНТЭП", 2003, с. 364 
 
KORPORATIV TARMOQDA INTERAKTIV IMKONIYATLARIDAN 
FOYDALANISH SAMARADORLIGI 
Xoliyarova F.X.
 1
, Majidova M.
 1
 
1
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi ТАТU Sаmarqand filiali
 
Korporativ muhitning multimedia texnologiyalarida axborotni siqish 
algoritmi muhim o’rin tutadi, chunki multimediali obyektlar katta xajmga egadir. 
Siqilmagan raqamli TV – signal uchun axborotni o’tkazish yo’lagi 140 dan 270 

---

235 
Mbit/s gacha bo’lishi kerak. Videosignallar xar doim juda ko’p ortiqcha axborotga 
ega, shuning uchun siqish jarayoni o’tkazish yo’lagi kengligini 200, 100 yoki xech 
bo’lmaganda 10 barobar qisqartirish imkonini beradi.
Siqish vositalarini kombinasiyalash va integrallash mumkin bo’lishi uchun 
standartlar kerak. Oxirgi vaqtda bunday standartlar paydo bo’la boshladi va bozor 
bu standartlar talabiga javob beradigan darajadagi apparat va dasturiy ta’minotlar 
bilan to’lib boryapti. H.261 siqish spesifikasiyasiga ITU-T qo’mitasining JPEG, 
MPEG – 1, MPEG– 2, MPEG– 3, MPEG– 4 standartlari kiradi.
Tarmoq muhiti resurslardan – multimediani dasturlash vositalari, 
jamlagichlari avtomatik ravishda almashadigan qurilmalar, videoserverlar, arxiv va 
pereferik qurilmalardan xamkorlikda foydalanish imkonini yaratib beradi. 
Tashkilotning butun masshtabida multimedia ilovalarini ishlashini ta’minlash 
uchun keng o’tkazish qobiliyatiga ega bo’lgan lokal tarmoqdan, unga mos ravishda 
tarmoq operasion tizimidan, hamda qo’shimcha dastur va videoserverlardan 
foydalaniladi.
Zamonaviy lokal tarmoqlardan Ethernet, Token Ring yoki FDDI bitta 
foydalanuvchi hisobidan o’tkazish qobiliyati cheklanganligi, hamda tarmoqdan 
axborotni uzatish vaqtida ushlab qolinish borligi va ushlab qolinishning vaqtini 
o’zgarishi mumkinligi uchun foydalanilmaydi. Bir xil ilovalar, masalan 
videokonferensiya va kollektiv ishlash vositalari, qatnashish uchun ko’p 
foydalanuvchilarni jalb qilishi mumkin, bu esa o’tkazish qobiliyatining o’zaro 
munosabati muammosini va servisning sifatini yanada qiyinlashtiradi.
Multimedia vositalarining o’qitish va o’yin ko’rinishida ishlashi uchun bitta 
foydalanuvchi uchun axborot o’tkazish yo’lagi 1,5 dan 6 Mbit/s gacha va 
videokonferens – aloqa uchun 0,4 dan 0,7 Mbit/s gacha bo’lishi kerak. Bu shuni 
bildiradiki, o’qitish va o’yin xarakterida ishlatilayotgan o’tkazish qobiliyati 10 
Mbit/s bo’lgan lokal tarmoqning 50% bir vaqtning o’zida 1 dan 4 tagacha 
foydalanuvchiga xizmat ko’rsatishi mumkin, videokonferens – aloqa ilovalarida 
esa 10 –15 ta foydalanuvchiga xizmat ko’rsatadi. Bundan kelib chiqadiki, bugungi 
lokal tarmoqlar mikrosegmentlarga bo’linadi.
Fast Ethernet yoki FDDI lokal tarmoqlarida foydalanuvchilar sonini 10 – 40 
va 100 – 150 gacha oshirish mumkin, lekin bu ko’rsatkich ham o’rta o’lchamdagi 
korxonaning tarmoq masshtabidagi talabini qondirmaydi. Lokal tarmoqning yangi 
texnologiyasi – asinxron uzatish rejimi (ATM) – xar bir foydalanuvchi uchun 
o’tkazish yo’lagining kengligini 52, 100 yoki 155 Mbit/s gacha va’da qiladi. Bu 
ko’rsatkich korxona masshtabida multimediani qo’llash imkonini beradi. Masalan, 
o’tkazish qibiliyati 2 Gbit/s bo’lgan konsentrator 1,5 Mbit/s tezlikdagi MPEG-1 
standartida axborot uzatayotgan 1333 ta foydalanuvchiga, yoki o’tkazish yo’lagi 6 
Mbit/s bo’lgan MPEG-2 formatini qo’llayotgan 333 ta foydalanuvchiga, yoki 
o’tkazish yo’lagi 384 Kbit/s bo’lgan videokonferensiyaning 5200 ta 
foydalanuvchisiga xizmat ko’rsatadi. 
Ushlab qolinish qiymatining o’zgarishi. Lokal tarmoqning ko’p 
texnologiyalari multimedia bilan ishlashga yaroqsizdir, chunki ulardagi ushlab 
qolinish qiymati o’zgarib turadi. Natijada real vaqt rejimidagi vizual axborotni 
uzatish yolg’on tasvir paydo bo’lish muammosiga duch keladi. Lokal tarmoqda 

---

236 
ushlab qolinish qiymatining o’zgarishini kamaytirishning usullaridan biri 
videotrafikka nisbatan yuqori prioritet berishdir. Bu usul video/multimedia 
maxsulotlarining lokal tarmoqning mijoz/server tizimlari uchun foydalaniladi.
Ammo bu usulni qo’llashdan olingan sifat darajasi birmuncha pastroq bo’ladi, 
shuning uchun ShKda o’tkaziladigan deyarli xamma multimediali ko’rsatuvlar 
CD-ROMning lokal diskiga asoslanadi. Bu muammoni yechish uchun lokal 
tarmoqning loyihachilari izoxron kanallarga xizmat ko’rsatish imkoniyatiga ega 
bo’lgan (ya’ni, aniq o’tkazish yo’lagiga ega bo’lgan ajratilgan kanal rolini 
bajaruvchi axborot uzatish liniyalarini o’zaro hamkorlikda ishlatish) yangi 
texnologiyalarni ishlab chiqishdi. IsoEnet (IEEE institutning 802.9/802.9a 
spesifikasiyasi) va FDDI-II ko’rinishidagi lokal tarmoqlar mos ravishda o’tkazish 
qobiliyati 6 Mbit/s bo’lgan 1 dan 16 tagacha kanalni taqdim etadi. Bu holatda ular 
orasidagi raqiblik mavjud bo’lmaydi va multimedia rejimi tabiiy holatda, ya’ni 
bitlarni uzatishda doimiy tezlikka ega bo’lgan signallar ko’rinishida ishlaydi. 
IsoEnetni ATM texnologiyasi yo’lidagi oraliq variant deb qabul qilish kerak, 
chunki uning paydo bo’lishi o’tkazish yo’lagi va ushlab qolinish vaqtini 
almashtirish bilan bog’liq bo’lgan muammoni hal qildi. Bu tarmoqning foydasiga 
shunday fakt aytadiki, u ISDN tarmoqlarida qabul qilingan sozlash konsepsiyasiga, 
zaxiralashga va o’tkazish yo’lagini bo’shatishga asoslanadi. Ular ISDN bazasida 
ishlab chiqarilgan, ATM rejimida ishlatiladigan konsepsiyalarga kelishilgan holda 
muvofiqlashgan. 
ISDN (Integrated Services Digital Network – turli xil xizmatlarni taqdim 
qiluvchi raqamli tarmoq) tarmog’ining nomi raqamli xizmatlar to’plamiga tegishli. 
ISDN tovush, axborot, matn, grafik tasvir, musiqa, videosignal va turli xil 
ma’lumotlar mavjud bo’lgan telefon tarmog’idan oxirgi foydalanuvchiga uzatish 
uchun va oxirgi foydalanuvchining biror bir terminalidan qabul qilish uchun 
telefon tarmog’ini raqamlashtiradi.
IsoEnet va FDDI-II da izoxron kanallarning, hamda ATM muhitida aloqa 
liniyalarini kommutasiyalashda shaxsiy imkoniyatga egaligining borligi birinchi 
navbatda lokal tarmoqlarni global muhitga birlashtirishda kerak bo’ladigan 
multimediani va masofadagi lokal tarmoqni qo’llab quvvatlaydigan vositalarni 
tanlashda inobatga oladi.
Tarmoqlararo birlashtiruvchi apparat vositalari (ko’priklar, marshrutizatorlar, 
serverlar) va ularga muvofiq bayonnomalar bir necha yillardan beri ma’lumotlarni 
paketlar ko’rinishida uzatish ilovalari bilan to’liq muvofiqlashishini 
optimallashtiryapti. Aloqa kanallarining buferlarini, shinalarini va yuklamalarini 
boshqarish funksiyasining zamonaviy ko’rinishi tarmoqlararo birlashishdagi ushlab 
qolinish vaqtining yanada ko’p o’zgaruvchanligiga sharoit yaratib beradi.
Multimedianing infrastrukturasiga tegishli bo’lgan muammolar orasida 
tarmoq operasion tizimlari tomonidan qo’llab quvvatlashni va videoserverlarni 
qo’llashni ajratib ko’rsatish mumkin.
Tarmoq operasion tizimiga kelsak, video- va multimedia- ilovalari uchun 
optimallashgan API- interfeyslarini, masofada turib chaqirish muolajalarini va 
boshqa dasturiy vositalarini ishlab chiqish zarurdir. 

---

237 
Multimedia funksiyalarini qo’llaydigan videoserver texnologiyalar ishlab 
chiqarish ishini avtomatlashtirish va ishchi guruxlarning faoliyatida muhim 
ahamiyatga ega. Axborotni o’zaro birga ishlatishda, uni uzatishda va ma’lumotlar 
oqimiga prioritetlar ta’yinlashda effektiv vositalarni ta’minlab berish uchun 
multimedia ma’lumotlarini saqlash va ajratish mexanizmi talab qilinadi. Hozirgi 
vaqtda so’rov bo’yicha videoaxborotni taqdim qiladigan katta videoserverlar 
yaratilgan.
Korporativ tarmoqda interaktiv imkoniyatlarni qo’llaydigan xuddi shunday 
videoserverlardan foydalanilyapti. Videoserverlar IBM, Hewlett-Packard va 
Network Connection kompaniyalari tomonidan ishlab chiqarilyapti. Network 
Connection kompaniyasi operasion tizim sifatida Microsoftning Windows NT 
Advanced Serverdan foydalanadigan Video Compression Station ishchi 
stansiyasini va Symmetric Multiprocessing M2V Multimedia Video Superserver 
serverini ishlab chiqaradi. Fayllar siqiladi va 30 kadr/sda tezlik bilan uzatiladi; 
bunda 1 dan 5 Mbit/sgacha diapazonda MPEG-2 siqish vositasi qo’llaniladi.