Муаллифлар: Ходиев Б. Ю., Бегалов Б. А., Расулев Д. М., Абидов

И
И
Я
Я
С
С
И
И
 
 
 
 
3.6.1. Ахборот технологиялари тараққий этишининг асосий 
босқичлари
 
Ахборот технологиялари тараққий этишининг асосий босқичлари.
XIX асрнинг иккинчи яримигача ахборот технологиясининг асосини перо, 
сиёҳдон ва бухгалтерия дафтари ташкил этган. Коммуникация(алоқа) 
пакет(расмий хужжатлар солинган конверт) юбориш орқали амалга оширилар 
эди. Ахборотни қайта ишлаш маҳсулдорлиги ўта паст бўлиб, ҳар бир хат 
алоҳида, қўлда кўчириб олинган. Қарор қабул қилиш учун бир-бирига 
қўшиладиган хисоб-китобдан бошқа ахборот ҳам бўлмаган(1.7-жадвал).
«Қўл» ахборот технологияси ўрнига XIX аср охирида «механик» 
технология кириб келди. Ёзув машинаси, телефон, диктафоннинг кашф 
этилиши, жамоа почтаси тизимининг такомиллашуви – булар бари аввалига 
ахборотни қайта ишлаш технологиясида, сўнг иш маҳсулдорлигида сезиларли 
ўзгаришлар юз беришига замин бўлди. Моҳиятан, механик технология мавжуд 
муассасаларда ташкилий таркибининг шаклланишига йўл очиб берди. XX 
асрнинг 40-60 йилларида «электр» технологияси пайдо бўлиб, у ечиб 
алмаштириладиган элементларга эга электр ёзув машинкалари, оддий қоғоздан 
фойдаланувчи нусха кўчириш машинаси, портатив диктафонлардан иборат 
эди. Айнан шу воситалар хужжатларни қайта ишлаш сифати, сони ва 
тезлигини ошириш ҳисобига бошқариш фаолияти яхшиланди. Кўпгина 
замонавий муассасалар «электр» технологиясига асосланган.

---

92 
60-йилларнинг иккинчи ярмидан эса «электрон (ёки «компьютер») 
технологияси юзага кела бошлади ва ахборотнинг шаклини эмас, мазмунини 
ўзгартиришга урғу берила бошланди.
Маълумки, бошқарувнинг ахборот технологияси ахборотни қайта ишлаш
1.7-жадвал 
. 
ААТ ривожланишининг босқичлари, техник воситалар 
ва ҳал этиладиган вазифалар. 
Йил 
ЭҲМ 
Ҳал этиладиган масалалар 
ААТ турлари 
1 
2 
3 
4 
1950 й. 
охири, 
1960 й. 
боши 
I ва II 
авлод 
ЭҲМдан алоҳида, иш ҳақини ҳисоблаш, 
моддий хисоб-китоб, айрим оптималлашган, 
нисбатан 
кўп 
меҳнат 
талаб 
қилувчи 
вазифаларни ҳал этиш.
Маълумотларни 
қисман электрон қайта 
ишлаш 
1960 й. 
1970-
йиллар 
охири 
II ва 
III 
авлод 
Режадаги ва жорий ахборотни электрон қайта 
ишлаш, 
ЭҲМ 
хотирасида 
меъёрий-
маълумотнома 
хабарларини 
сақлаш, 
машинаграммларни 
қоғоз 
кўринишидаги 
ахборот ташувчиларни чақириб бериш. 
Маълумотларни
қайта ишлаш
электрон тизими 
1970 
йиллар 
III 
авлод 
Корхоналар, ташкилотлар фаолиятининг барча 
бошқарув жараёни босқичларида ахборотни 
комплекс қайта ишлаш, АБТ кенжа тизимини 
ишлаб 
чиқишга 
ўтиш 
(моддий-техник 
таъминот, товарлар ҳаракатланиши, тайёр 
маҳсулотларни сотишни хисоб-китоб қилиш).
Ҳисоблаш марказлари, 
жамоа фойдаланиш 
ҳисоблаш марказлари 
шароитида ахборотни 
мар-казлаштирилган 
автоматлаштирилган 
қайта ишлаш. 
1980-
йиллар 
IV 
авлод 
Бошқарув 
тизимини 
автоматлаштириш 
(технологик 
жараёнлар 
билан), 
автоматлаштирилган 
лойиха 
тизимини, 
корхоналар билан БТАни, режа хисоб-китоби, 
статистика, моддий-техник таъминот, фан ва 
техникани ривожлантириш. Маълумотларни 
марказлашмаган 
ҳолда 
қайта 
ишлаш 
тенденцияси, 
вазифаларни 
кўп 
фойдаланиладиган 
режимда 
ҳал 
этиш, 
ҳисоблаш техникасидан қоғозсиз фойдаланиш.
Мини-ЭҲМ, ШК 
базасида технологик 
масалаларга 
ихтисослашиши ва 
маълумотлар 
массивига узоқдан 
туриб кириш, айни 
пайтда кучли 
суперЭҲМлар 
базасида ахборот-
ларни қайта ишлаш 
усулларини 
автоматлаштириш ва 
универсаллаштириш. 

---

93 
1.7-жадвал давоми. 
1 
2 
3 
4 
1980-
йиллар 
охиридан 
ҳозирги 
пайтгача 
V 
авлод 
Иқтисодий масалаларни комплекс ҳал 
этиш; 
предмет 
соҳасининг 
тизимли 
тавсифига 
боғлиқ 
ҳолда 
объект-
мўлжалланган ёндошув; иловаларнинг кенг 
кўлами; ахборот тузилмасини тармоқли 
ташкил этиш; ҳисоблаш техникасидан 
фойдаланиш давомида фойдаланувчининг 
интерактив ўзаро ҳаракатни ўзлаштириши. 
Интеллектуал 
инсон-машинали 
интел-
лектуал интерфейсини ривожлантириш, 
қарор қабул қилишни қўллаб-қувватлаш 
тизими, ахборот-маслаҳат бериш тизими.
Замонавий ахборот-
технологияси(ЯАТ) – 
ҳисоблаш техникаси, 
алоқа воситаси,
Оргтехника
воситаларининг 
уйғунлашуви. 
бўйича энг камида қуйидаги муҳим учта таркибий қисмга эга бўлиши 
лозим: ҳисобга олиш, таҳлил ва қарор қабул қилиш. Буларни компьютерларда 
амалга ошириш тобора мураккаблашиб бормоқда. Чунки, ўзида саноқсиз 
маълумотларни жамлаган «қоғозлар денгизи» тобора кенгайиб бормоқда.