Muallifdan

Gaplar  tuzilishiga  ko‘ra
  ikki  xil  bo‘ladi:  sodda  gaplar  va 
qo‘shma gaplar. 
 
GAP BO‘LAKLARI 
 
Sodda  gaplar  grammatik  asosiga(ega  va  kesim  ishtirokiga)  ko‘ra 
ikki xil bo‘ladi; ikki bosh bo‘lakli gap va bir bosh bo‘lakli gap. 
1.Ikki bosh bo‘lakli gap.
 Gapning grammatik asosida ikki xil bosh 
bo‘lak, ya’ni ega va kesim ishtirok etsa, bunday sodda gap ikki bosh 
bo‘lakli hisoblanadi. 
Gap  bo‘laklari
  gapdagi  vazifasi,  o‘rniga  qarab 
bosh  bo‘laklar 
(
ega  va  kesim)  va 
ikkinchi  darajali  bo‘laklar
  (to‘ldiruvchi, 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
150 
150
 
aniqlovchi,  hol  )  ga  ajratiladi.  Ega  va  kesim  ikki  bosh  bo‘lakli 
gapning grammatik asosini tashkil etadi.  
Ega.
  Gapning  kim  yoki  nima  haqida  ekanligini  bildirib,  boshqa 
bo‘laklarga  grammatik  tobe  bo‘lmagan  bo‘lak  egadir.  Ega  kim?, 
nima?,  qaer?  so‘roqlarini  oladi.  Ega  bosh  kelishikda  bo‘lib, 
quyidagicha ifodalanadi:  
a) ot bilan: Daraxt shoxlari egildi. 
b) olmosh bilan: U menga yoqmaydi.  
v) otlashgan so‘zlar bilan:To‘g‘ri o‘zadi, egri to‘zadi. 
g) ibora bilan: Qildan qiyiq axtarish uning odati bo‘lib kelgan. 
Kesim. 
Ega  haqidagi  xabarni  bildirib,  unga  grammatik  tobe 
bo‘lgan bo‘lak kesim deyiladi. Kesim quyidagicha ifodalanadi: 
a) fe’l bilan: Mehnat insonni ulug‘laydi. 
b) sifat bilan: Voqeadan hamma xabardor. 
v)  ot,  son,  olmosh,  ravish  bilan:  Mening  akam  student;  Ikki  o‘n 
besh-bir o‘ttiz. Bularning bari sizniki. Dangasaning vaji ko‘p. 
 Kesim  qaysi  so‘z  turkumi  bilan  ifodalanishiga  qarab  ikki  xil 
bo‘ladi: fe’l-kesim, ot-kesim. 
Fe’l-kesim
  fe’l  yoki  uning  sifatdosh,  ravishdosh  shakllari  bilan 
ifodalanadi,  fe’l-kesim  tuzilishiga  ko‘ra  ikki  xil  bo‘ladi: 
sodda  fe’l-
kesim  ,  murakkab  fe’l-kesim
.  Sodda  fe’l-  kesimlar  sof  fe’l  shakllari 
bilan  ifodalanadi:  Maktabni  tugatdik.  Murakkab  fe’l-kesim  ikki 
so‘zdan  iborat  bo‘ladi:  xatni  yoza  oladi.  Mevalar  pisha  boshladi.Bu 
fikrni hammaning oldida aytdi-qo‘ydi. 
 Ot-kesim
  fe’l  bo‘lmagan  so‘zning  kesim  vazifasida  kelishidir. 
Ot-kesim  ham  sodda  va  murakkabga  ajratiladi.  Bir  so‘z  bilan 
ifodalangan  kesim  sodda  ot-kesim  deyiladi: 
Yoshlik-inson  umrining 
oltin davri.
 
 Murakkab ot-kesim quyidagicha tuziladi: a) ot,sifat, son, olmosh, 
ravish  hamda  bo‘lmoq  fe’li  yoki  to‘liqsiz  fe’ldan  iborat  bo‘ladi: 
Mehnatning noni shirin bo‘ladi. Uning maqsadi shu edi. 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
151 
151
 
 b)  yo‘q,  bor,  oz,ko‘p,  zarur,  lozim,  kerak
  kabi  so‘zlar  hamda 
bo‘lmoq fe’li yoki to‘liqsiz fe’ldan iborat bo‘ladi: Sharpa bir zumda 
yo‘q bo‘ldi. Suyanadigan hech kimi yo‘q edi. 
 v)  Harakat  nomi  hamda  kerak,  zarur  kabi  so‘zlardan  iborat 
bo‘ladi: O‘quvchi intizomli bo‘lishi kerak.