Muallifdan

  
Paronimlar 
 
Aytilishi  (talaffuzi)  bir-biriga  o‘xshash,  ammo  yozilishi  va 
ma’nosi har xil bo‘lgan so‘zlar paronimlar deyiladi; 
yuvindi-yuvundi, 
fakt-pakt,  abzal-afzal,  yoriq-yorug‘,  quyulmoq-quyilmoq,  arch-art, 
otalik-otaliq
. 
  
Tarixiylik jihatdan o‘zbek tili leksikasi 
 
Tarixiylik jihatdan o‘zbek tili leksikasi 3 xil:  
1)
 
zamonaviy qatlam.  
2)
 
eski qatlam.  

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
96 
96
 
3)
 
yangi qatlam. 
Zamonaviy  qatlam.
  Yangilik  va  eskilik  buyog‘iga  ega 
bo‘lmagan  so‘zlar  zamonaviy  qatlam  so‘zlarini  tashkil  etadi.  Tilda 
faol  qo‘llanuvchi  so‘zlar  zamonaviy  qatlam  so‘zlaridir.  Zamonaviy 
qatlam so‘zlari lug‘at boyligining asosini tashkil etadi. 
Eski qatlam.
Eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lgan so‘zlar eski qatlamni 
tashkil  etadi.  Eski  qatlam  so‘zlari  ikki  xil  bo‘ladi:  1)  tarixiy  so‘zlar 
(istorizmlar); 2) arxaik so‘zlar (arxaizmlar). 
1.  Istorizmlar  (  tarixiy  so‘zlar)  tarixga  oid  (  hozirgi  kunda  yo‘q) 
narsa-hodisalarning atamalaridir; Istorizm hisoblangan so‘z ham, shu 
so‘z  ifodalagan  narsa-hodisa  ham  hozirgi  davrda  qo‘llanmaydi: 
cho‘ri, kanizak, jallod, zindon, sovut, sodoq, paranji. 
 Ayrim  tarixiy  so‘zlar  “tirilgan”,  ya’ni  hozirda  ishlatilmoqda: 
hokim, madrasa, mufti, dorilfunun, ro‘za fitr, dorulmuallimun. 
2.  Arxaizmlar(eskirgan  so‘zlar)  hozirda  mavjud  bo‘lgan  narsa-
hodisalarning  eskirgan  atamalaridir  :zavraq(kema),  ulus(xalq), 
lang(cho‘loq),  firqa(partiya),  tilmoch(tarjimon),  budun(xalq),  bitik( 
kitob),  irn  (lab),  dudoq(  lab),  hamshira  (singil),  meng  (  xol),  eng( 
yonoq), ilik ( qo‘l). 
Istorizmlar va arxaizmlar quyidagicha farqlanadi. 
1.  Arxaizmlar  hozirda  bor  narsa-hodisalarning,  istorizmlar 
o‘tmishdagi narsa-hodisalar atamasidir.  
2.  Arxaizmning  zamonaviy  qatlamga  oid  sinonimi  bo‘ladi; 
istorizmning bunday sinonimi bo‘lmaydi. 
3. Arxaizm tilda bor narsa-hodisani atovchi birdan ortiq so‘zning 
bor ekanligi sababli paydo bo‘ladi.Istorizm narsa-hodisaning hozirgi 
voqelikdan yo‘qolishi sababli yuzaga keladi. 
4.  Arxaizm  o‘z  sinonimi  bo‘lgan  zamonaviy  so‘zga  nisbatan 
belgilanadi;  Istorizm  esa  so‘z  ataydigan  narsa-hodisaning  o‘tmishga 
oidligi bilan belgilanadi. 
5. Arxaizm nomlash va uslub jihatdan farqlash vazifasini bajaradi. 
Istorizm faqat nomlash vazifasini bajaradi. 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
97 
97
 
 Yangi  qatlam.
  Tilda  yangi  paydo  bo‘lgan  va  yangilik  belgisi 
(bo‘yog‘i)  sezilib  turadigan  so‘zlar  neologizmlar  deyiladi:  bakalavr, 
magistr, litsey, kollej.  
O‘zbek tili lug‘at tarkibidagi eski va yangi so‘zlar nofaol so‘zlar 
deb, zamonaviy qatlam so‘zlari esa faol so‘zlar deb nomlanadi.