Muallifdan

 
14-§
. 
ORFOGRAFIYA 
 
Orfografiya  (yunoncha  orthos  “to‘g‘ri”,  grapo  -  “yozaman”) 
so‘zlaridan olingan bo‘lib, to‘g‘ri yozish yoki imlo qoidalari haqidagi 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
76 
76
 
bo‘lim.  Adabiy  til  ma’lum  me’yorlarga  ega  ekanligi  bilan 
shevalardan  ajralib  turadi.  Orfografik  me’yorlar  yozma  nutqning 
xususiyatlarini ochib beradi. 
Orfografiya  so‘zlarning,  qo‘shma  so‘zlarning  yozilishi,  bosh 
harflar  imlosi,  bo‘g‘in  ko‘chirish  haqidagi qoidalar  tizimidan  iborat. 
Asosiy orfografik qoidalar (imlo qoidalari) quyidagilar: 
1.  a  unlisi  urg‘usiz  bo‘g‘inlarda  i  ga  yaqin  talaffuz  etilsa  ham  a 
ning o‘zi yoziladi: muomala, muhokama. 
2.  Aql,  rahm,  ilm,  asr,  fikr.
..  so‘zlaridagi  yonma-yon  kelgan 
undoshlar orasida bir unli qo‘shib talaffuz etilsa ham yozilmaydi. 
3. 
Taqsim,  maqtov,  maqsad
  so‘zlaridagi  q  tovushi  x  tarzida 
talaffuz etilsa ham q ning o‘zi yoziladi. 
4. O‘zak va qo‘shimchalar morfologik qoida asosida yoziladi. 
5.  So‘zlarni  qo‘shib,  ajratib  va  chiziqcha  bilan  yozishda 
quyidagilarga amal qilinadi: 
a) qo‘shma so‘zlar yaxlit bir ma’noni ifodalasa, qo‘shib yoziladi; 
oshqozon,  oybolta,  boyo‘g‘li,  gultojixo‘roz,  tuyaqush;  joy  nomlarini 
bildirgan  qo‘shma  so‘zlar  qo‘shib  yoziladi;  Qoraqamish,  Yangiyo‘l, 
Oqtepa,  Qizildaryo,  Kuyganyor,  Buloqboshi;  ikkinchi  qismi  yo-
lashgan 
unlilar 
bilan 
boshlangan 
qo‘shma 
so‘zlar 
ajratib 
yoziladi;qozon yuvg‘ich,er yong‘oq.  
 -qo‘shma  so‘z  qismlari  bir-birini  izohlasa,bunday  qo‘shma 
so‘zlar  ajratib  yoziladi: 
temir  yo‘l,  jigar  rang,  tim  qora,  osma 
ko‘prik
.  
- 
qo‘shma fe’llar ajratib yoziladi: 
sotib olmoq. 
b)  juft  so‘zlar  chiziqcha  bilan yoziladi:  yor-do‘st;  yaxshi-yomon, 
erta-kech.  Agar  juft  so‘zlar  orasida-u,-yu  yuklamalari  qo‘llansa, 
yuklama  birinchi  so‘zga  chiziqcha  orqali  qo‘shiladi; 
er-u  osmon, 
yaxshi-yu yomon, erta-yu kech.
 
 Takroriy so‘zlar ham chiziqcha bilan yoziladi: katta-katta. 
 6. Bo‘g‘in ko‘chirish qoidalari. 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
77 
77
 
a)  bir  unlidan  iborat  bo‘g‘in  birinchi  yo‘lda  qoldirilmaydi  yoki 
o‘zi alohida keyingi yo‘lga o‘tkazilmaydi: 
u-ka
 emas: 
uka
; 
mudofa-a 
emas: 
mudofaa.
 
b)  ng  harfi  bir  tovushni  ifodalagan  o‘rinlarda  (so‘zlarda) 
ajratilmaydi: 
ko‘-ngil, si-ngil, ing-ramoq, zang-lamoq;
 
v) ‘ belgisi o‘zidan oldingi bo‘g‘in tarkibida qoladi:
 ma’-no , ta’-
lim, san’-at.
  
g) 
IIV,  1991  yil,  XX  asr 
kabi  qisqartma  so‘zlar  yoki  ko‘p  xonali 
sonlar ikkinchi yo‘lga ko‘chirilmaydi. 
d)  rus  tili  orqali  o‘zlashgan  so‘zlar  o‘sha  til  qoidalariga  amal 
qilgan  holda  bo‘g‘in  asosida  ko‘chiriladi;  in-gliz,  kon-gress,  trans-
port, shtan-ga. 
 7.  g
ijda,  mujda,  ajdar
  kabi  arab  va  fors  tilidan  o‘zlashgan 
so‘zlarda  j  harfi
  jurnal 
so‘zidagi  kabi  sirg‘aluvchi  tovush  ifodasi 
uchun yoziladi. 
8.Q
ing‘ir,  qo‘ng‘ir,  qorong‘i,  to‘ng‘ich
,..  so‘zlarida  ng  ga 
o‘xshash talaffuz etilsa ham n yoziladi. 
9. 
isi-q-issiq,  achi-q-achchiq 
so‘zlarining  yasalish  jarayonida 
undosh takrorlanishi kuzatiladi. 
 10. So‘z qismlari imlosi. So‘zning asl ma’nosini anglatgan qism 
o‘zak  deyiladi.  O‘zak  so‘zning  asl  ma’nosini  anglatib,  qismlarga 
ajratilmaydi:  gulchi:  gul-o‘zak.  O‘zakka  yasovchi  qo‘shimchalar 
qo‘shish bilan hosil bo‘lgan yangi so‘z negiz deyiladi. Qo‘shimchalar 
asosan morfologik yozuv qoidasi asosida yoziladi. 
O‘zak  negizida  -u(-yu)  tovushlari  bo‘lgan  so‘zlardan  ot 
yasalganda -im qo‘shimchasi -um tarzida aytiladi va yoziladi: tuzum, 
unum, uyum-uyum. 
 11. Bosh harflar imlosi:  
a) atoqli otlar bosh harf bilan yoziladi: Naima, Yangiyo‘l. 
b) hurmat ma’nosida qo‘llangan Siz va O‘zingiz olmoshlari bosh 
harfda yoziladi. 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
78 
78
 
v)  bayramlar  va  tarixiy  kunni  ifodalagan  birikmalarning  birinchi 
so‘zi: 8 Mart, To‘qqizinchi may; 
g)  Oliy  tashkilotlar  va  faxriy  unvonlarning  har  bir  so‘zi  bosh 
harfda 
yoziladi: 
O‘zbekiston  Oliy  Kengashi,  O‘zbekiston 
Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi,  Oliy  Majlis,  O‘zbekiston 
Qahramoni. 
d)  Orden  va  medal  nomlari  bosh  harf  bilan,
  orden
  va
  medal
 
so‘zlari  kichik  harfda  yoziladi:  “Mustaqillik”  ordeni,  “Do‘stlik 
ordeni, “Shuhrat” medali. 
e)  atab  qo‘yilgan  tashkilot,  gazeta  va  jurnal,  badiiy  asar  nomlari 
birikma  holida  bo‘lsa,  birinchi  so‘zi  bosh  harf  bilan  yoziladi  hamda 
birikma  (yoki  so‘z  qo‘shilmasi)  qo‘shtirnoqqa  olinadi:  ”Yulduzli 
tunlar” romani, “Farhod va Shirin” dostoni. 
j)  birikmaning  ikkinchi  (yoki  uchinchi)  so‘zlari  atoqli  ot  bo‘lsa, 
bosh harfda beriladi
: Markaziy Farg‘ona, Katta Andijon kanali.
 
z) umumiylik, tur, belgi kabi ma’nolarni ifodalagan ayrim atoqli 
otlar  kichik  harf  bilan  yoziladi: 
Faxrimizsiz,  aziz  farhodlar! 
Anjumanda beshta o‘zbekistonlik ishtirok etdi
. 
i)  so‘zlarning  birinchi  harflaridan  tuzilgan  qisqartma  otlar  bosh 
harfda yoziladi: MDH, AQSh, BMT.