Muallifdan

Nutq birliklаri 
fоnеmа 
 fоn  
mоrfеmа 
 mоrf 
lеksеmа 
lеks 
kоnstruksiya 
(mоdеl) 
so‘z shаkli; so‘z birikmаsi; 
gаp; mikrоtеkst, makrоtеkst 
 
Bu  birliklаr  o‘z nаvbаtidа  ma’lum vаzifа  vа  funksiyagа  egа, bir-
biridаn аmаliy jihаtdаn fаrqlаnаdi. Bа’zаn esа bir-birini to‘ldirаdi. 
Til  vа  nutq  оrаsidаgi  diаlеktik  аlоqа  vа  munоsаbаt  hаqidа 
аytilgаn fikrlаrni quyidаgichа umumlаshtirish mumkin. 
 
Til 
Nutq 
Umumiylik 
Xususiylik 
Imkоniyat 
Vоqеlik 
Tаyyorlik 
Hоsilаlik 
Mаjburiylik 
Iхtiyorilik 
Birliklаri chеgаrаlаngаn 
Birliklаri chеgаrаlаnmаgаn 
 
Til va nutq munosabatlarini umumiy tarzda quyidagicha izohlash 
mumkin. 
Til  va  nutq  o‘zaro  aloqador  hodisalar  sifatida  e’tirof  etilgan.  Til 
ijtimoiy,  nutq  xususiy  hodisa.  Tilning  butun  imkonioyatlari  nutqda 
ifodalanadi.  Til  va  nutqning  o‘ziga  xos  jihatlari  quyidagilarda 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
40 
40
 
namoyon bo‘ladi. 
1.
 
Til- munosabat asosi; nutq munosabat ifodasidir. 
2.
 
Til  jamiyatda  shakllangan;  nutq  esa  har  bir  shaxs 
faoliyatida namoyon bo‘ladi. 
3.
 
Tilning  mavjudlik  davri  uzoq,  ijtimoiy  hayot  bilan 
bog‘liq;  nutqning  mavjudlik  davri  qisqa,  u  aytilgan  paytdagina 
mavjud. 
4.
 
Bir  shaxs  ayni  zamonda  bir  necha  tilga  ega  bo‘la  oladi; 
shaxsning nutqi esa faqat bitta bo‘ladi, negaki nutq ma’lum vaqtda va 
ma’lum makonda yuz beradi. 
5.
 
Tilning hajmi noaniq, chegaralanmagan; nutqning hajmmi 
aniq: u dialog, monolog, ayrim matn, kitob ifodalari bo‘ladi. 
6.
 
Til qat’iy, turg‘un hodisa; nutq o‘zgaruvchan harakatdagi 
hodisadir. 
Nutq  jarayoni  va  so‘zlash  faoliyatini  psixologik  tilshunoslik 
o‘rganadi.  Psixologik  tilshunoslik  ham  boshqa  sohalar  qatorida 
nutqni til bilan uzviylikda talqin etadi. 
Til  ma’lum  miqdordagi  nutq  tovushlarining  turli  kombinatsiyasi 
bilan  kishilar  bir-birlariga  bildiradigan  so‘zlar,  grammatik  vositalar 
va  ulardan  foydalanish  qoidalaridan  tashkil  topgan,  degan  fikr  XIX 
asrning  birinchi  yarmidayoq  qiyosiy  grammatikachilar  tomonidan 
ilgari surildi. Hozir ham tilni shu xilda tasavvur qiladilar.  
Ma’lumki,  til  o‘ziga  xos  strukturaga  ega  bo‘lgan  sistemadir.  Til 
bir-birining  mavjudligini  talab  qiladigan,  bir-biridan  ajralmas  holda 
ikki  elementdan  tashkil  topgan.  Bular:  A.  Leksika,  yani  lug‘at 
sostavi.  B.  Grammatika.  Ularning  har  biri  nutq  tovushlaridan  iborat 
bo‘lgan materiyaga ega. 
 
7-