Muallifdan

fonologik  bo‘g‘in  nazariyasi  va  fonetik  bo‘g‘in 
nazariyasi  keng  tarqalgan.  Tovushlar  fonetika  birligi  sifatida 
o‘rganilganda  “nutq  tovushlari”  yoki  “fonlar”  deb  yuritiladi.  “Fon” 
hozirgi  tilshunoslikda  keng  tarqalgan  atama  bo‘lib,  nutqning  eng 
kichik, ma’no anglatmaydigan birligidir. 
Nutq tovushlarining o‘rganilishidagi aspektlardan biri 
fonologiya 
deb  yuritiladi.  Nutq  tovushlarining  vazifaviy  qiymatini  fonologiya 
o‘rganadi.  Fonologiyaning  o‘rganish  manbai  fonemadir. 
Fonema 
so‘z,  so‘z  shakllari  va  morfemalarni  tashkil  etuvchi,  ma’no  farqlash 
uchun 
xizmat 
qiluvchi 
eng 
kichik, 
boshqa 
bo‘laklarga 
bo‘linmaydigan  til  birligidir.  Masalan, 
tup-tub;  quy-qo‘y;  sut-sud
 
so‘zlari fonemalar yordamida farqlanadi. Tarkibidagi birgina fonema 
bilan  farq  qiluvchi  so‘zlar 
kvaziomonimlar
  deb  yuritiladi.  Tildagi 
barcha  fonemalar  bir-biriga  nisbatan  ma’lum  ko‘lamda  bo‘ladi. 
Fonemalarning  bog‘lanishi,  o‘zaro  munosabati  fonologik  tizimni 
tashkil etadi. 
Lug‘at sathi
 
Tilning lug‘at sathi tilda mavjud bo‘lgan so‘zlarning yig‘indisidan 
iborat.  Lug‘at  sathi  tilning  fonetik-fonologik  va  grammatik 
sathlaridan  har  doim  o‘zgarib  va  rivojlanib  turishi  bilan  ajralib, 
farqlanib  turadi.  Fan,  texnika,  madaniyatning  rivojlanish  jarayoni 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
34 
34
 
lug‘at sathining doimiy o‘zgarib turishini taqozo etadi. Shunga ko‘ra, 
tilning lug‘at sathi paydo bo‘lishi va qo‘llanilishi doirasi jihatdan bir-
biridan  farqlanadigan  bir  necha  qatlamlardan  tashkil  topadi.  Lug‘at 
sathining asosiy birligi hisoblangan so‘z yordamida kishilar predmet 
va  hodisalarni  ifodalaydilar;  gapda  esa  so‘zlar  o‘zaro  birikib  fikr 
ifodalash  imkoniyatini  yaratib  beradi.  Lug‘at  sathini  leksikologiya 
o‘rganadi.  So‘zning  ta’rifi,  so‘z  va  predmet,  so‘z  va  tushuncha, 
lug‘atning  o‘zgarishi,  so‘zlarning  bir-biri  bilan  munosabati, 
lug‘atning  qatlamlari  kabi  muammolar  leksikologiya  o‘rganadigan 
asosiy  masalalar  hisoblanadi.  So‘zlarning  boshlang‘ich  ma’nosi  va 
shaklida  bo‘lgan  o‘zgarishlarni