Muallifdan

Fe’l  nisbatlari
  (darajalari).  Ish-harakatning  sub’ekt  (bajaruvchi) 
va  ob’ekt  (bajarilayotgan  narsa)ga  munosabati
  fe’l  nisbatlari
 
deyiladi.  Bu  munosabat  maxsus  shakllar  orqali  ifodalanadi.  Fe’l 
nisbatlari 5 xil. 
1. 
Bosh  (aniq)  nisbat
-munosabat  ifodalanmaydi:  bildi,  ko‘rdi, 
yuvdi, osdi, kiydi. 
2. 
O‘zlik  nisbat
-(i)n,-  (i)  l:  yuvindi,  kiyindi.  Ish-harakatning 
bajaruvchida (bajaruvchining o‘zida, o‘z ustida) amalga oshirilishini 
ko‘rsatuvchi nisbat. 
3. 
Majhul  nisbat
  -(i)  n,  (i)  l:  yuvildi,  kiyildi.  Majhul  nisbatda 
bajaruvchi noma’lum bo‘ladi. 
4. 
Orttirma  nisbat
-dir  (-tir),-gaz  (giz,-g‘iz,-kaz,-kiz,-qaz,-qiz);-t,-
iz,qir,-ar,-sat.  Orttirma  daraja  ish-harakatning  boshqalar  tomonidan 
bajarilganini bildiradi. Orttirma nisbat so‘zga birdan ortiq qo‘shilishi 
mumkin: jo‘nattirdi, yuvdirtirdi. 
5. 
Birgalik  nisbat
-  (i)  sh.  Ish-harakatning  birgalikda  bajarilishini 
ko‘rsatadi: yuvishdi. 
So‘zga  birdan  ortiq  nisbat  qo‘shimchasi  qo‘shilganda  shu 
so‘zning qaysi nisbatdaligi nisbat hosil qiluvchi oxirgi qo‘shimchaga  
qarab belgilanadi: yuvintirishdi (birgalik nis.) 
Fe’llar 
bo‘lishli
  yoki 
bo‘lishsiz
  bo‘ladi.  Bo‘lishlilik  harakatning 
tasdig‘ini,  bo‘lishsizlik  inkorni  bildiradi.  Bo‘lishlilikning  maxsus 
ko‘rsatkichi 
yo‘q. 
Bo‘lishsizlik 
ko‘rsatkichi-
ma
. 
Maqsad 
ravishdoshidan  boshqa  barcha  fe’llar  bo‘lishsizlik  ko‘rsatkichini 
qabul 
qiladi. 
Harakat 
nomining 
bo‘lishsiz 
shakli-
maslik: 
ko‘rinmaslik. 
 Etakchi-ko‘makchi fe’ldan tashkil topgan birikuvlarda-ma affiksi 
uch xil qo‘llanadi: 1) etakchi fe’lga qo‘shiladi: aytmay tur; 2) 
ko‘makchi fe’lga qo‘shiladi: ayta ko‘rma; 3) har ikkalasiga 
qo‘shiladi: aytmay qo‘yma. 
Fe’l  mayllari
:  Harakat  bilan  sub’ekt  orasidagi  bog‘liqlikning 
voqelikka munosabati 
fe’l mayllari
 deyiladi. Fe’l mayllari 4 xil: 

---

Xolmanova Z. Tilshunoslikka kirish 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
136 
136
 
1)
 
aniq  mayl
  (xabar  mayli,  ijro  mayli).  Aniq  maylning  maxsus 
grammatik ko‘rsatkichi yo‘q: keldi, aytdi, yozdi; 
2)
 
buyruq-istak 
mayli
 
buyruq, 
xohish-istak, 
maslahat 
ma’nolarini ifodalaydi. 
I-
ay(ayin):
 boray(lik) I-
aylik:
 boraylik 
II-
(gin): 
bor(gin) II-
ing(iz): 
boringiz 
III-
sin:
 borsin III
-sinlar:
 borsin(lar) 
 3)
shart mayli
 ish-harakatning bajarilish shartini bildiradi:-
sa.
 
I- borsam I- borsak 
II- borsang II- borsangiz 
III- borsa III- borsalar 
4)
 
maqsad 
mayli