Муќаддима

Nazorat savollari 
1.  Sorbsiya deb nimaga aytiladi? 
2.  Adsorobsiya, absorbsiya va xemosorbsiya haqida ma’lumot bering. 
3.  Adsorbsiya kattaligi nimani ifodalaydi? 
4.  Faollashtirilgan ko’mirning afzalliklari haqida ma’lumot bering. 
5.  Adsorbent nima? 
 
Atmosfera havosini adsorbsiya usulida tozalash. Sorbsiya haqida 
ma’lumot 
Sorbsiya  –  bu  atrof-muhitdan  kerakli  moddalarni  kattiq  jism  yoki  suyuqlik 
yordamida shimib olish jarayonidir. Agar havo yoki gazni qattiq jism o’ziga yutib olsa, 
unda  bu  jarayonni  adsorbsiya  deyiladi  va  agar  suyuqlik  o’ziga  yutib  olsa  –  absorbsiya 
deb ataladi. 
Agar yutib olingan modda (masalan, gaz, suyuqlik) qattiq jism tarkibidan ajralib 
chiqsa, ya’ni qatiq jmsm ―terlasa‖, unda bu jarayonni desorbsiya deyiladi. 
Amalda desorbsiyani 2 yo’l bilan amalga oshirish mumkin: 
1. Haroratni oshirish yo’li bilan. 
2. Yutadigan moddaning bosimini kamaytirish yo’li bilan. 
O’ziga  yutib  oluvchi  moddalarni  adsorbentlar  deyiladi.  Adsorbentlar  sifatida 
faollashtirilgan  ko’mirlar  (masalan,  gaz  tozalash  moslamalar  (protivogazlar)da 
ishlatiladigan  ko’mirlar),  silikagellar,  sintetik  seolitlar,  polimer  plyonkalari  va  tolalari 
va boshqa moddalar ishlatiladi. 

---

86 
 
Sanoatda  adsorbsiya  usuli  gazlarni  turli  zaharli  modddlardan  tozalash  uchun 
qo’llaniladi. Adsorbsiya usuli yordamida changli havo aralashmalaridan havoni tozalab 
olish  mumkin.  Bundan  tashqari,  adsorbsiya  usuli  yordamida  ba’zi  bir  qimmatbaho 
moddalarni  ushlab  qolib,  boshqa  qolgan  moddalarni  texnologik  jarayonga  qaytarish 
mumkin. 
Adsorbentlar  kerakli  moddani  yutib  olish  qobiliyati  bilan,  ya’ni  adsorbsiya 
kattaligi bilan ifodalanadi. Adsorbsiya kattaligi esa a, g/100g bilan ifodalanadi. Buning 
ma’nosi shundan iboratki, u 100 g adsorbent necha gramm gaz yoki suyuqlikni o’ziga 
yutib olganini ko’rsatadi.  Adsorbsiya  kattaligining  qiymati  qancha katta bo’lsa, demak 
adsorbent siftida qo’llanilgan modda shuncha yaxshi adsorbent hisoblanadi. 
SHuni  alohida  ta’kidlash  kerakki,  a  adsorbentning  kimyoviy  tarkibiga, 
xossalariga va zaharli modda (ya’ni, adsorbat)ning xossalariga bog’liq bo’ladi. Bundan 
tashqari,  adsorbasiya  kattaligi  a  tashqi  omillarga,  ya’ni  tozalanayotgan  havo  yoki  gaz 
tarkibidagi zaharli moddaning bug’ bosimiga va haroratiga bog’liq bo’ladi. 
Adsorbsiya  kattaligining  bosimga  bog’liqligi  quyidagi  adsorbsiya  izotermalari 
tenglamasi bilan ifodalanadi: 
p
в
p
B
a
a
*
1
*
*
max


 
bu erda a ma’lum holatdagi adsorbsiya kattaligi, mol/g; 
a
max 
  –  qo’llanilgan  adsorbent  uchun  adsorbsiya  kattaligining  maksimal  qiymati, 
mol/g; 
v – adsorbsiya koeffisienti, 1/Pa; 
r – zaharli moddaning bug’ bosimi, PaR, kPa