Mo`yna sanoati tarixi moʻyna

MO`YNA SANOATI TARIXI

Moʻyna — moʻynali hayvonlar terisi. Suvsar, oq sichqon, sassiqkoʻzan, ti-yin, tulki, tovushqon, norka, qunduz, ondatra, nutriya, sugʻur, yumronqoziq va boshqa M.si qadrlanadi. M.ning qishki va baqorgi xillari boʻladi. Sifati juni va terisiga karab belgilanadi. Junining asosiy xossalari: uzunligi, qalinligi, yoʻgʻonligi, elastikligi (mayinligi), rangi, yaltirokligi, pishiqligi; terisining qalinligi, puxtaligi, tigʻizligi, oʻlchami, vazni, issiq oʻtkazuvchanligi va boshqa M. terisi hamda junining xossalari hayvon tirik vaqtida, shuningdek, shilib olinganidan keyin ham oʻzgarishi mumkin. Hayvonning tirik vaqtidagi oʻzgarishlar ikdim, yil fasli, yashash muhiti, ozikdar va organizmning fiziologik qolatiga bogʻliq. Mavsumiy oʻzgarishlarga qarab, 1, 11, III, baʼzan IV navlariga boʻlinadi. Kishki M. I, kech kuzgisi II, erta kuzgisi va bahorgisi III qamda IV navlarga oʻtadi.

Terini dastlabki ishlash yogʻidan tozalash, eni-boʻyini tortib toʻgʻrilash va quritish, oshlash yoki maxsus reaktivlar bilan ishlab konservalashdan iborat. Koʻp qoʻllaniladigan konservalash usuli hech qanday kimyoviy modda ishlatmay, terini quritishdir. Bunda terilar ramalarga yoki yogʻochlarga tortib quritiladi. Qurigan teri namligi 16—18% boʻlishi kerak. Qalin terilar oshlanadi, keyin quritiladi. Terini hasharot (kuya va terixoʻr)lardan saqlash uchun teri hamda binoga xlorofosning 1% li eritmasi (1 m2 ga 60—100 ml) sepiladi. M. sifati hayvonni soʻyish, terini shilish, dastlabki ishlov berish va uni saklash rejimiga ham bogʻliq. MOʻYNA SANOATI — yengil sanoatning moʻynali hayvonlar va qoʻy terisini qayta ishlaydigan va turli moʻyna hamda poʻstin mahsulotlari ishlab chiqariladigan tarmogʻi. Oʻzbekistonda qadimdan moʻynadoʻzlik bilan shugʻullanadigan yakka hunarmandlar tulki, boʻri, boʻrsiq, quyon, suvsar terilari va oshlangan qoʻy terisidan poʻstin, telpak va boshqa buyumlar tikkanlar. 19-asrning oxiriga qadar Oʻzbekistonda moʻyna terilariga oddiy, xonaki usulda, asosan, kimyoviy moddalar qoʻllanilmay, oʻsimlik boʻyoqlari, mahalliy oshlovchi moddalar bilan ishlov berilgan. 20-asrning 20-yillar boshidan hunarmandlar artellarga birlashtirildi. Toshkent koʻn-moʻyna va Buxoro qorakoʻl teri zavodlari Moʻyna dagi yirik korxonalardir. Toshkent koʻnmoʻyna zavodi 1956-yil charmgalanteriya buyumlari k-ti nomi bilan tashkil qilingan. Ayollar va bolalar paltosi, bosh kiyimlar, astari moʻyna, avrasi gazlama boʻlgan buyumlar ishlab chiqaradi. Bu zavod Samarqand teri xom ashyosi zavodidan qamda respublika goʻsht k-tlaridan keltiriladigan xom ashyodan foydalanadi. Buxoro qorakoʻl zavodida qorakoʻl terilariga ishlov beriladi. 1996-yildan Namanganda sunʼiy moʻyna fabrikasi (OʻzbekistonGermaniya qoʻshma korxonasi) ishga tushirildi. Keyinchalik moʻynali kiyim-kechak mahsulotlari ishlab chiqaradigan koʻplab sexlar va qoʻshma, kichik korxonalar ishga tushirildi. Oʻzbekiston qorakoʻl terilarining koʻpgina navlari jahon andozalariga mos va xalqaro bozorda yuqori baholanadi. "Oʻzbek qorakoʻli" kompaniyasi tarkibidagi xoʻjaliklar va korxonalar qorakoʻl teri yetishtirish, uni oshlash, qorakoʻldan tikilgan turli kiyimboshlar ishlab chiqarish va sotish bilan shu-gʻullanadi. Oʻzbekistonda 2002-yilda 685 ming (2000-yilda 743,5 ming) dona qorakoʻl teri tayyorlandi. Har yili 50 mingdan ortiq teri eksport qilinadi.

Respublikada moʻynali hayvonlar — ondatra, nutriya, qunduz kabi moʻynali hayvonlarni sanoat usulida boqish — darrandachilik yoʻlga qoʻyilgan. Ulardan olingan moʻynalardan ustki va bosh kiyimlar tikiladi.^[1]

MOʻYNA SANOATI — yengil sanoatning moʻynali hayvonlar va qoʻy terisini qayta ishlaydigan va turli moʻyna hamda poʻstin mahsulotlari ishlab chiqariladigan tarmogʻi. Oʻzbekistonda qadimdan moʻynadoʻzlik bilan shugʻullanadigan yakka hunarmandlar tulki, boʻri, boʻrsiq, quyon, suvsar terilari va oshlangan qoʻy terisidan poʻstin, telpak va b. buyumlar tikkanlar. 19-a. ning oxiriga qadar Oʻzbekistonda moʻyna terilariga oddiy, xonaki usulda, asosan, kimyoviy moddalar qoʻllanilmay, oʻsimlik boʻyoqlari, mahalliy oshlovchi moddalar b-n ishlov berilgan. 20-a. ning 20-y. lar boshidan hunarmandlar artellarga birlashtirildi. Toshkent koʻn-moʻyna va Buxoro qorakoʻl teri z-dlari Moʻyna sanoati dagi yirik korxonalardir. Toshkent koʻnmoʻyna z-di 1956-y. charmgalanteriya buyumlari k-ti nomi bilan tashkil qilingan. Ayollar va bolalar paltosi, bosh kiyimlar, astari moʻyna, avrasi gazlama boʻlgan buyumlar ishlab chiqaradi. Bu z-d Samarqand teri xom ashyosi z-didan qamda respublika goʻsht k-tlaridan keltiriladigan xom ashyodan foydalanadi. Buxoro qorakoʻl z-dida qorakoʻl terilariga ishlov beriladi. 1996-y. dan Namanganda sunʼiy moʻyna fabrikasi (OʻzbekistonGermaniya qoʻshma korxonasi) ishga tushirildi. Keyinchalik moʻynali kiyim-kechak mahsulotlari ishlab chiqaradigan koʻplab sexlar va qoʻshma, kichik korxonalar ishga tushirildi. Oʻzbekiston qorakoʻl terilarining koʻpgina navlari jahon andozalariga mos va xalqaro bozorda yuqori baholanadi. «Oʻzbek qorakoʻli» kompaniyasi tarkibidagi xoʻjaliklar va korxonalar qorakoʻl teri yetishtirish, uni oshlash, qorakoʻldan tikilgan turli kiyimboshlar i. ch. va sotish bilan shu-gʻullanadi. Oʻzbekistonda 2002-y. da 685 ming (2000-y. da 743,5 ming) dona qorakoʻl teri tayyorlandi. Har yili 50 mingdan ortiq teri eksport qilinadi.
MOʻYNALI HAYVONLAR — terisi dan moʻyna olinadigan yovvoyi va qoʻlda boqiladigan sut emizuvchi hayvonlar. M. h. ning har xil turkumga mansub 100 dan ortiq turi bor. Yirtqichlar turkumidan suvsarlar oilasiga mansub hayvonlar: suvsar Sibir, Uzoq Sharq va Shim. Uralda, dengiz qunduzi Kamchatka, Kuril, Komandar o. lari va Shimoliy Kaliforniya qirgʻoklarida tarqalgan. Ayrim noyob Moʻynali hayvonlar (yoʻlbars, qoplon, oq ayiq, bars, qizil boʻri va b.) qizil kitobga kiritilgani sababli ularni ovlash taqiklanadi. Sifatli moʻyna olish uchun Moʻynali hayvonlar kuz yoki qishda ovlanadi. Koʻpchilik Moʻynali hayvonlar (tulki, amerika norkasi, suvsar, nutriya va b.) turlari kataklarda koʻpaytirib boqiladi (q. Darrandachilik).