Moylar va maxsus

Antidetanatorlar:
neft mahsulotlarga qo‘ndirmalar qoilash 
tarixi aynan antidetonatordan boshlangan: bu qo‘ndirmalar 
ishlab chiqarishda 50-yildan beri qoilanilm oqda (oktan sonini 
oshirish) antidetonatorlarni benzinlarga ularning detanatsiyaga 
mustahkamligini va (oktan sonini oshirish) oshirish uchun 
qoilaniladi
Eng aktiv antidetonatorlar metalorganiq birikmalardan 
tashkil topilgan. Sanoatda avtomobil va aviatsiya benzinlar 
ishlab 
chiqarishda 
qo‘rg‘oshinning 
organiq 
birikmasi 
— 
tetraetilqo‘rg‘oshin (TEQ) qayta ishlatiladi TEQ — rangsiz, 
suvdan og‘ir b o igan juda zaharli toksik suyuqlikdir. 200°C 
parchalanish bilan qaynaydi. TEQ ni qobiliyati oksidlanish 
vaziyatini detonatsiyasi bilan tushuntiriladi. TEQ ni yuqori
5 .1 . YoqilgMlar uchun qo‘ndirm alar
62

---

haroratda yonish kamerasida yonishdan juda aktiv qo‘rg‘oshin 
va etil radikalli perikislar bilan reaksiyaga kirishi va ulami 
yo‘qotish imkoniyatiga ega. Bunda qo‘rg‘oshin oksidi va 
uglevodorod oksidlovchi mahsulotlar hosil bo‘ladi. Qo‘rg‘oshin 
oksidi havo kislorodi bilan reaksiyaga kirishib yana qo‘rg‘oshin 
(II) 
oksidiga 
aylanadi. 
Perekis 
molekulasini 
har 
bir 
parchalanishi detonatsiyaning zanjiri nazariyasiga muvofiq yangi 
mustaqil perikislar hosil qilishi mumkin. Bu bilan detonatsiya 
uchun berilgan oz 
miqdordagi 
TEQ 
miqdorini 
yuqori 
effektivligini tushuntiradi. Kelib chiqishiga ko‘ra turlicha 
bo‘lgan benzinlarga TEQ miqdorining bir xilda qo‘shilishida 
ularning 
antidetanator 
xossalari 
bir 
xil 
yaxshilanmaydi. 
Benzinlaming bu xossasi qabul qiluvchanlik deyiladi. Qabul 
qiluvchanlik 
uglevodorod 
tarkibiga 
va 
nouglevodorod 
qo‘shimchalarni 
birinchi 
navbatda seroorganik birikmalar 
mavjudligiga bog‘liq. TEQ qabul qiluvchanligiga parafin 
uglevodorodlar ega, eng kamiga esa olefin va aromatik. Naften 
uglevodorodlari 
esa 
davriy 
holatlami 
egallaydi. 
To‘g‘ri 
haydashdagi benzinlar odatda termik kreking benzinlariga 
nisbatan eng ko‘p TEQ qabul qiluvchanligiga ega, termik 
kreking benzinlariga nisbatan. Katalitik kreking va riforming 
benzinlardagi aromatik uglevodorod miqdorini oshirish ularning 
TEQ qabul qiluvchanligini yomonlashtiradi.
TEQ ning birinchi boiagi effektiv hisoblanadi. TEQning 
keyingi qo‘llanilishida benzinlarning oktan sonining oshishi 
sekinlashadi shuning uchun benzinga TEQni ko‘p miqdorda 
qo‘shish iqtisodiy jihatdan qoplamaydi. TEQ yonishni asosiy 
mahsulotlari qo‘rg‘oshin oksididir, ya’ni yonish kamerasi 
devorlaridagi qattiq cho‘kma. Shuning uchun TEQni olib 
chiquvchi 
deb 
nomlanuvchi 
aralashma 
bilan 
benzinga 
qo‘shiladi. Eng effektiv antidetonatorlar 
brom va xloming 
organik birikmalaridir. TEQ va xlor va brom organiq 
birikmalarining aralashmasi benzinga antidetonatsiya qo‘ndirma 
sifatida qo‘shilib etilli suyuqlik deyiladi. Bunday benzinlar 
oshirilgan 
zaharliligiga ega va ularga to ‘g‘ri munosabatda 
bo‘lish uchun ulami yorqin ranglarga bo‘yaladi. Bu maqsadda 
etilli benzinlarga turli bo‘yoqlar qo‘shiladi.
63

---

Etillangan benzin:
Qayta ishlash — 66 pusht i rangda 
Qayta ishlash — 76 yashil 
AI — 93 ko‘k va AI — 98 sariq 
Aviatsiya benzinlari 
B — 91/115 — yashil rang 
B — 95/130 — sariq
B — 100/130 — yorqin pushti rangda bo‘ladi.
Benzinlarni bo‘yash uchun 3 dan 10 meyorgacha 1 kg 
benzinga bo‘yoq qo‘shiladi. Etilli suyuqlikka 0,4 gr qo‘shiladi.
Keyingi yillarda TEQ bilan birga antidetonatorlar sifatida 
tetreetilqo‘ig‘oshin harn ishlab chiqarilmoqda. Bu birikma TEQ 
ga nisbatan yuqori oktanli benzinlar uchun ta’sirlidir. Hozirgi 
paytda benzindagi antidetonatorlami qo‘g‘oshinni kamaytirishga 
harakat qilinmoqda. Bu bilan bog‘liq ravishda benzinlarning 
detonatsiya mustahkamligini yaxshilash uchun turli xil notekis 
birikmalar tekshirilmoqda va sinalmoqda. 
Yuqori oktanli 
komponentlar sifatida kislorodli birikmalami qo'llash taklif 
qilinmoqda. Antidetanatsiya qo‘ndirmaIar sifatida marganes 
birikmalarini 
tekshirish 
davom 
etmoqda. 
Bu 
birikmalar 
siklopentadienil 
— trikorbonilmarganes effektivligi bo‘yicha 
TEQdan qolishmaydi, lekin 300 marta kam toksik. Lekin 
siklopentadienil — trikorbonilmarganes yonishidan qoldiq hosil 
bo‘ladi. Bu yonish svechalariga salbiy ta’sir ko‘satadi. Hozircha 
bu yetishmovchilik tuzatilgani yo‘q.
5.3. Dizel yoqi!g‘ilarining setan sonini 
oshiruvchi qo‘ndirmalari
Dizel yoqilg‘ilarining m e’yorida ishlashi uchun o ‘z-o‘zidan 
yonish optimal davriga ega bo‘lgan, shu jumladan, optimal 
setan soniga ega bo'lgan yoqilg‘ilar kerak.
Yuqori harakatli dvigatellari — teplovoz, avtomobil va 
traktorlarga setan soni 4 5 -5 0 bo‘lgan yoqilg'ilar talab etiladi. 
Neftdan to ‘g‘ridan-to‘g‘ri haydab olingan dizel yoqilg‘ilari bu 
talabga javob beradi va setan soni 45 ga teng. Biroq ayrim 
neftlarning haydashdan setan sonini 45 dan kichik bo‘lgan dizel 
yoqilg‘ilarini olinadi va ularga maxsus qo‘ndirmalar qo‘shiladi.
64

---

Setan 
sonini 
oshiruvchi 
qo‘ndirmalar 
sifatida 
yoqilg‘i 
oksidlanishining 
tezlashtirishi 
va 
o ‘z-o‘zidan 
yonishni 
osonlashtiruvchi qo‘ndirmalar ishlatiladi. Effektiv qo‘ndirmalar 
alkilnitrat 
va 
perikisli 
birikmalardan 
topilgan. 
Perikisli 
qo‘ndirmalar dizel yoqilg‘ilarining uzoq muddat saqlanish 
sharoitlariga chidamli emas, natijada yoqilg‘ilarning setan soni 
kamayib ketadi, cho‘kmalar hosil bo'ladi.
Setan 
sonini 
oshirish 
uchun 
izopropil, 
amil 
va 
siklogeksilnitratlar 
qabul 
qilingan. 
Alkilnitritlami 
dizel 
yoqilg‘ilariga 
har 
xil 
tipdagisi 
qoilaniladi: 
Destruktiv 
jarayonlardan olingan yoqilg‘iga nisbatan to ‘g‘ridan-to‘g‘ri 
haydashdan olingan yoqilg‘i qabul qilishi ortiq bo‘lgan 
yoqig‘ilar.
Alkilnitratlarning birinchi ulushi oxirigi ulushiga nisbatan 
setan sonini ko‘proq oshiradi. Alkilnitritlarning sarfini % ning 
10
dan 1 ulushlarida setan soni 10—12 birlikka oshadi. 1% dan 
ortiq alkilnitritlar qo‘shish maqsadga muvofiq emas. Dizel 
yoqilg‘ilarining setan sonini oshirish qo‘ndirmalari oldindan 
m aium , lekin tayyor yoqilg‘ilarga ular qo'shilmaydi.
5.4. Yoqilg‘ilarning to ‘liq yonishini oshiruvchi qo‘ndirnia!ar
Yoqig‘ilarning dvigatellarda to ‘liq yonmasligi natijasida 
kamera devorlarida cho‘kindilar hosil bo‘lishi va qayta ishlangan 
gazlarda taksik moddalar hosil bo‘ladi. Yonish kamerasida 
yoqilg‘ilarni to ‘liq yonmasligidan hosil boigan cho‘kindilarning 
klapanlarda, purkash oynalarida, forsunkalaming ignalarida 
hosil boMishi ularning ishonchliligi, mashina va mexanizm 
ishlarining iqtisodiy effektivligini pasaytiradi. Qo‘ndirmalarni 
yoqilg‘ilarga qoldiqlami kamaytirish, tarkibini o ‘zgartirish uchun 
va qo‘shimcha xossalarni 
kamaytirish 
uchun 
qo‘shiladi. 
Etillangan benzinga bunday qo‘ndirma sifatida trikrezilfosfat 
0,014 % miqdorda qo‘shiladi. 
Hisoblashlaricha tetraetil- 
qo‘rg‘oshin yonish mahsulotlari uglerodni qizdirishdagi yonish 
haroratini pasaytiradi kamerada qizishning qoldiqlari hosil 
bo‘ladi. Ishchi aralashmaning bunday uchqun yonishidan emas, 
balki qizish yuzasining ta’sirida yonish kuzatiladi. Etillangan 
benzinga fosfor va borning qo‘shilish natijasida TEQ birikmasi 
hosil bo‘ladi. Gaz turbinalari va isitish qurilmalari metallarining
65

---

vanadiyli koroziyasi bilan ko‘rashish uchun Ba, Ca, Si, Al, Mg, 
P, Zn va boshqa element birikmalari qo‘shilmoqda. Bu 
qo‘ndirmalarni % ni bir necha 100 dan bir miqdorida 
qo‘shiladi. 
Uning 
qo‘shilishidan 
N a 
va 
vanadiyning 
korroziyalanmaydigan birikmalari hosil bo‘ladi. Hattoki eng 
zamonaviy dvigatellar ishlashida bir qancha miqdor karbonat 
angidridi bo‘lgan gazlar, qattiq uglerodli chiqindilar va boshqa 
toksik moddalar hosil boiadi. Bunday dvigatellami karyer, 
shaxta, shtolen va boshqa qiyin shamollatiladigan joylarda 
ishlatish uchun «tutunsiz» qo‘ndirmali yoqilg‘ilar ishlatiladi. Eng 
effektiv birikmalari birinchi navbatda 100 dan bir miqdor % da 
dizel 
yoqilg‘ilarga 
qo'shiladi. 
Tutunsiz 
qo‘ndirmalarni 
yoqilg‘ilarga qo‘shish atrof-muhitni ifloslanishning oldini oladi.
5.5. Yoqig‘ilami saqlash va ko‘chirishda xossalarining 
saqlovchi qo‘ndirmalari
Yoqilg‘i o ‘zining qo‘llanish xossasining ko‘chirish va saqlash 
davrida saqlab qolish kerak. Ayrim yoqilg‘ilarda shunday 
uglevodorod va nouglevodorod chiqindilar, borki ular uzoq vaqt 
davomida oddiy sharoitda katalitik aktiv metallar ta’sirida ham 
havo kislorodi bilan ta’sirlanmaydi. Bunda yoqilg‘ilar kimyoviy 
stabil va ishlash xossasini o ‘zgartirmay bir necha yil saqlanadi. 
Biroq juda ko‘p yoqilg‘ilarda saqlash vaqtida oksidlanadigan 
birikmalar bor. Oksidlanishdagi hosil ' bo‘lgan mahsulotlar 
dvigatel 
ishlashini 
tezlashtiradi. 
Nostabil 
moddalar 
oksidlanishini yo‘qotishning eng ta ’sirchan usuli yoqilg‘iga 
antioksidlash qo‘ndirmalarini qo‘shishdir.
5.6. Antioksidlovchilar
Eng 
effektiv 
antioksidlovchi 
fenol, 
amin 
va 
aminofenollardan topilgan. Ularni ko‘p yoqilg‘ilarga 1000 dan 
bir % da qo‘shiladi va ularni ta’sir qilishi oksidlanishni 
aktivlashtiruvchi radikallami yo‘qotishga asoslangan.
Uglevodorod va nouglevodorod oksidlanishi, zanjiming, 
uzulishi 
yoqilg‘ilami 
oksidlanish 
jarayonini 
to'xtatadi, 
oksidlanishning induksion davrini oshiradi. Etillangan aviatsiya 
benzinlami kimyoviy barqarorlashtirish uchun N oksidfenilamin
66

---

ishlatiladi. 
Aniqlanishicha etillangan aviatsiya benzinlarni 
saqlash natijasida TEQ oksidlanadi va cho‘kma hosil bo‘lishi 
bilan 
parchalanadi. 
Shuning 
uchun 
ulami 
aviatsiya 
benzinlardagi vazifasi TEQ ning oksidlanishini yo‘qotishidan 
iborat. N — oksidifenilamin benzinda yomon aralashadi, 
shuning uchun aralashmani aromatik uglevodorod aralashmasi 
ko‘rinishida kiritiladi.
N — oksidifeniláminni konsentratsiyasi aviatsiya benzinlarda
0,004 
-
0,005% 
bo‘lishi 
kerak. 
Avtomobil 
benzinlari 
antioksidlovchilar yordamida termik va katalitik 
kreking 
komponentlari bo‘lgandagina 
stabillanadi. 
Antioksidlovchi- 
laming asosiy vazifasi har xil uglevodorodlar oksidlanishini 
sekinlashtirish, etillangan avtomobil benzinlarida esa TEQ 
oksidlanishini yo‘qotishdan iborat.
Neftni qayta ishlash zavodlarida avtomobil benzinlarini 
barqarorlash uchun quyidagi antioksidlovchilar ishlatiladi: N — 
oksidifenolamin, yog‘och — smolali, Fr — 16. Yog‘och smolali 
antioksidlovchilar yog‘ochni quruq haydashdan olinadi. Bu 
smoladagi antioksidlash hossasi turli fenol hossasini beradi. 
Uning miqdori antioksidlovchi tarkibida 60 % bo‘ladi.
Antioksidlovchi qo‘ndirmalari 150°C dan yuqorida qoidaga 
ko‘ra 
o‘z-o‘zidan 
oksidlanadi 
va 
parchalanadi. 
Bunday 
sharoitlarda kalloid tizim «oksidlanish mahsuloti — surkov 
moyi» 
buziladi. 
Bu 
jarayon 
antioksidlovchi 
bilan 
boshqarilmaydi, balki maxsus kalloid tizim stabilizatorlari 
dispergentlar bilan boshqariladi.
5.7. Deaktivatorlar
Antioksidlovchi 
qo'ndirmalar 
yoqilg‘ilar 
saqlanganda, 
xususan ba’zi bir metallar va qotishmalar ishtrok etganda 
yomonlashadi. Yoqilg‘ilar oksidlashdagi metallaming katalitik 
ta’sirini 
yo‘qotish 
uchun 
va 
antioksidlovchilar 
sarfini 
kamaytirish 
uchun 
maxsus 
qo‘ndirmalar 
deaktivatorlar 
qo‘shiladi. Ular metall ionlarini kompleks birikmalari bilan 
bog‘laydi. Mahalliy sanoatda metall deaktivatorlari hozircha 
qoilanilmaydi.

---

5 .8 . B iosid q o 'n d irm a la ri
T ropik iqlim rayonlarda yuqori harorat va havo namligi 
yuqori b o ‘lgan sharoitlarda m ikroorganizm larning k o ‘p xillari 
neft m ahsulotlari xossalarini yom onlashtiradi. Yoqilg‘i va suv 
orasidagi yuzada m ikrobiologik m assalarning hosil b o ‘lishi, 
korrozion agressivlikni ortishi filtrlam ing va him oya vositalarini 
yoqilg‘i baklarining korroziyasini tezlashtiradi.
M ikroorganizm larni 
zararli 
oqibatlariga 
qarshi 
biotsit 
q o 'n d irm alari q o ‘shiladi. U lam ing ta ’siri m ikroorganizm larni 
o ‘sishini, yoqilg‘ilarning ifloslanishini to ‘xtatishga asoslangan. 
T ropik 
iqlim
rayonlarida 
biotsid 
q o ‘ndirm alarni q o ‘llash 
chegaralangan.
Y oqig‘ilarn in g
surkov 
qo biliy atin i 
oshiruvchi 
q o ‘n d irm a la r — bu turdagi q o ‘n d irm a la rn i ishlab ch iqarish 
y a q in d a n b o sh lan g an , 
lekin 
ularni 
ayrim tu rlari 
keng 
tarq alg an . D izel va reaktiv dvigatellarda yoqilg‘i yonish 
kam erasiga m axsus p lu n je r nasoslari y o rd am id a forsu n k alar 
orqali 
u zatiladi. 
B unday n asoslar yoqilg‘ini o ‘zi 
bilan 
m o y lan ad i, bu d etallarn in g ahvoli yo qilg‘i xossalariga b o g ‘liq. 
U la m in g surkov (m oylik) q obilyatini xossasini yaxshilash 
u c h u n m axsus q o ‘n d irm ala r ishlatiladi. U la r d etal sirtida 
yuqori 
him oya 
xossasiga 
ega 
b o ‘lgan 
ch id am li 
yupqa 
p ly o n k alar hosil qiladi. Sirt aktiv m o d d ala r — yoqilg‘ilarni 
b u n d a y
xossasini 
yaxshilaydi. 
S hun ingdek , 
ayrim
an tio k sid lo v c h ilar yog‘li kislotalar q o ‘n d irm alari h am term ik
stab illikn i yaxshilashda natijalidir.
5.9. K orroziyaga qarshi qo‘ndirm a!ar va korroziya
ingibitorlari
Yoqilg‘i ishlatishdagi korroziya jarayonlari dvigatel ishining 
yoqilg‘i 
sistem asi, 
truboprovod, 
sig‘im lar 
va 
boshqa 
apparaturalam ing 
ishonchliligini 
va u zo q vaqt 
ishlashini 
kamaytirishiga oltingugurtli yoqilg‘ilarni qayta ishlay olishi 
sabab b o ‘ladi. Korroziyaga qarshi q o ‘ndirm alar chet ellarda 
kimyoviy korroziyani yo‘qotuvchi sifatida ishlatiladi. Ishqoriy 
turdagi 
q o ‘ndirm alar 
oltingugurtli 
organiq 
birikm alar
68

---

yonishidagi 
nordon 
m ahsulotlam ing 
neytrallashi 
uchun 
m o‘ljallangan sirt aktiv xususiyatli m oddalar elektrokimyoviy 
korroziyaga qarshi him oya sifatida tavsiya etiladi. K o‘p am inlar, 
m etall 
naftenlari 
ayrim
kislotalarning 
am m oniyli 
tuzlari 
nitrollangan va sulfolangan yoqilg‘ilar va boshqa m ahsulotlar 
korroziyaga qarshi va yoqilg‘i!ar 
uchun qo‘ndirm alar sifatida 
tavsiya 
etiladi. 
Dizel 
yoqilg‘ilariga 
korroziyaga 
qarshi 
q o ‘ndirm alar sifatida neft sulfonatlari qayta ishlash oshiriladi. 
Bu q o ‘ndirm alarning 0,004 
%
q o ‘shilishi yoqilg‘ilarning him oya 
xossasini tez yaxshilaydi.
5.10. P a s t haroratlarda qayta ishlash yo‘Ilam i osonlashtiruvchi 
qo‘ndirm alar
B unda ikkita m uam m o bor. Birinchidan, past haroratda 
suvning aralashishi kamayadi va kristallar sifatida m uzlab qoladi. 
M uz parchalari karbyuratorning m uzlashi, yoqilg‘i filtrlarini 
buzilishiga sababchi bo‘ladi. Ikkinchidan, o ‘rta distillyatli og‘ir 
yoqilg‘ilarda parafin uglevodorodlari bor, ular past haroratlarda 
qattiq kristallar holida ch o 'k ib qoladi. Bu krisallar karkas 
strukturasiga ega b o 'lad i va yoqilg‘i harakatlanishini yo‘qotadi.
5.11. M uzlashga qarshi qo‘ndirm a
Dvigatellam ing chiqish sistemasidagi benzinlarning intensiv 
bug‘lanishi karbyuratorni tez sovushiga olib keladi. 100 
% 
nam likda 4-5°C da karbyuratorning ayrim detallari manfiy 
haroratgacha soviydi. N atijada m uz kristallari hosil boMadi. 
K arbyuratorning m uzlashi sodir boMadi. K arbyurator muzlashga 
qarshi 
effektiv 
usullardan 
biri 
benzinlarga 
ikki 
turdagi 
qo‘ndirm alar qayta ishlasho‘shish.
Birinchi turdagi q o ‘ndirm alar suv bilan m uzlam aydigan 
aralashm a hosil qiladi.
Ikkinchi turdagi qo‘ndirm alar sirt aktiv m oddalar.
M etalli detallarda va m uz kristallarida him oya plyonkalari 
hosil b o ‘ladi, shu bilan birga karbyuratorning m uzlashini 
him oya qiladi.
69

---

5.12. Yoqig‘ilarda muz kristallarining hosil boiishini 
yo‘qotuvchi qo‘ndirm alar
Reaktiv sam olyotlarning uchishida bakdagi yoqilg‘i harorati 
tez pasayadi, suvning yoqilg'i bilan aralashishi pasayadi, boshqa 
faza ko‘rinishida va m uz sifatida soviydi. Bu m uhim m uam m oni 
turli usullar bilan hal qilinadi. Bu q o ‘ndirm alar suv bilan 
aralashadi. 
F iltrdan oson o ‘tadigan va dvigateldan qayta 
ishlangan gaz sifatida chiqib ketishini osonlashtiradi.
Sanoat q o ‘ndirm alari sifatida m etil-etilselluloza va tetra- 
gidrofurfuril spirti ishlatiladi.
Bizning 
vatanim izda 
bu 
birikm alar 
qayta 
ishlash 
qoMlaniladi, chunki ular yonishga xavfsiz. 0,1—0,3 % T S—1 
yoqig‘isiga qayta ishlash q o ‘shilishi filtrlashda filtrning —50°C 
gacha suv b o ‘lganda ham zararsizligini ta ’minlaydi.
5.13. Depressorli q o ‘ndirm aIar
K o‘p parafin uglevodorodlari hatto m usbat haroratlarda ham
qattiq m oddalar ko‘rinishida b o ‘ladi. Lekin boshqa uglevodo- 
rodlar aralashm asida suyuq faza sifatida nam oyon bo‘ladi. Biroq 
yoqilg‘ilam ing 
sovushida bu 
uglevodorodlam ing aralashishi 
kamayadi va qattiq kristallar ko‘rinishida c h o ‘kadi. Kristallar 
filtm i berkitib, yoqilg‘i uzatilishini to ‘xtatadi. Sovushni davom 
etishi kristallam ing qattiq karkas holiga kelishiga olib keladi va 
yoqilg‘i oquvchanligi yo‘qotadi. U ni ko‘chirish m um kin emas, 
baklarga to ‘ldiri$h va olish m um kin emas. Dizel va og‘ir yoqi- 
lg‘ilam ing past haroratli hossalarini yaxshilash uchun dipressor 
qo‘ndirm alari ishlatiladi. U lam ing eng effektililigi polim er brik- 
masidir. Etilenning vinil atsetat bilan ayrim sopolimerlari dizel 
yoqilg‘ilari va m azutlar uchun depressor qo‘ndirmalari sifatida ish­
latiladi. Bu q o ‘ndirm alar 0,002-0,001 % qo‘shilishida dizel yoqil- 
g'isini o ‘zgartirmaydi, lekin qotish harorati 2 0 -3 0 °C ga pasayadi.
5.14. YoqilgM apparaturasi detallaridagi chiqindilarni hosil 
bo‘lishiga qarshi qo‘ndirm alar
K o ‘p zam onaviy avtom obillarda g azlar dvigatel karteridan 
chiqishi truboprovodlariga so ‘riladi. K a rte r gazlarida yoqilg‘ini
70

---

c h a la
yon ish
m ah su lo tlari, 
yog‘ 
oksidlanishining 
m ik ro to m ch ilari 
va 
b o sh q a 
m oddalar 
bor. 
U larning 
tru b o p ro v o d id a n chiqishi 
ishning buzilishiga olib keladi. 
B u n d ay
c h iq in d ila rn i 
hosil 
b o ‘lishini 
y o'q o tish
uchun 
b e n zin larg a yuvuvchi q o ‘n d irm ala r q o ‘shiladi. U la r yoqilg‘i 
a p p a ra tu ra sin i kim yoviy ch iq in d ila rin i yo‘qotadi. Bu turdagi 
q o ‘n d irm a la r reaktiv, dizel va og‘ir yoqilg‘ilarga natijalidir. 
Y oqilg‘i oksidlanishidagi q attiq fazalarning hosil b o ‘lishini 
y o ‘q o tu v ch i d ispergentlar ch iq in d in in g filtrlardan oson o ‘tishi 
va yoqilg‘i ap p ara tid a
oson 
parchalanishini 
ta ’m inlaydi. 
B u n d ay q o ‘n d irm alar stab ilizato r dispergentlar deb ataladi. 
O ksidlash 
m ah su lo tlari 
yoqilg‘ilarda 
saqlanishda 
va 
k o ‘c h irish d a norm al h a ro ra t va yoqilg‘i issiganda hosil b o ‘lishi 
m u m k in . 
O g‘ir 
yoqilg‘ilar 
u c h u n
effektiv 
dispergatsiya 
q o ‘n d irm alari 
(n afte n lar 
va 
m etalsulfonatlari) 
azotli 
b irik m a la rd a m avjud. 
Bu q o ‘n dirm ani 0,1 
% q o ‘shilishi 
y oqilg ‘ini zarralanishga m oyilligini pasaytiradi. Yoqilg‘ilarning 
y u q o ri h a ro ratd a q izd irish d an hosil boMgan zarralar kam 
b a rq a ro r uglevodorodlar va nouglevodorodlarni oksidlanishidan 
hosil boMgan m ah su lo tlarid an tash k il topgan b o ‘lib, m etall 
korroziyasi m ah su lo tlarid an h am iborat. Bu zarralar yoqilg‘i 
flltrlari va yoqilg‘i nasoslarining sirtlariga va forsunkalariga 
z a ra r yetkazadi. Y uqori h a ro ra td a hosil boMgan chiqindilarga 
q arsh i effektiv u su llard an biri dispergatsilovchi q o ‘n d irm alar va 
sta b iliz a to r — d isp erg en tlard ir. E ng yaxshi q o ‘n d irm alar polar 
p o lim e rla r o rasid an top ilgan. U lar, biri polar gruppaga ega 
b o ‘lgan ikkinchi m o n o m e rla rn i sopolim erizatsiya qilishdan 
o lin a d i va u lard an biri q o ‘nd irm alarning aktiv xossalarini 
ta sh ish
u c h u n
va 
ikkinchisi 
q o ‘n dirm alam ing yoqilg'ida 
y o n ish in i t a ’m inlash u c h u n xizm at qiladi. Dispergatsiyalovchi 
q o ‘n d irm alard an hozirgi vaq td a foydalana boshlandi. Lekin 
sh u b h asiz yoqilg‘i ishlab c h iq a rish d a yuqori tovushli aviatsiya 
u c h u n b u tu rd ag i q o ‘n d irm alarn i ishlab chiqarish ju d a m uhim .
5 .1 5 . Yoqilg‘ilarning elektrik xossalarini o ‘zgartiruvchi
qo'ndirm alar
U g lev o d o ro d lar yaxshi dielektriklardir. Sam olyotda toza 
h o ld a e le k tr to k in i o 'tk azm ay d ig an tayyora yoqilgMsi esa S va
71

---

N m oddalari b o 'lg an , m etall tuzlari hisobiga oksidlanish 
m ahsulotlariga 
ega 
b o ‘lgani 
u c h u n
ozgina 
elektr 
o ‘tkazuvchanlikka ega. Bu m oddalar m usbat yoki m anfiy ionga 
ega b o ‘lgan uglevodorod aralashm asida b o ‘ladi. T oki yoqilg‘i 
statsio n ar h o latd a ekan, barch a m usbat va m anfiy ionlar 
sum m asi bir-biriga tengdir. A daptatsiya ionlari turboprovod, 
sig‘im , filtr, yoqilg‘i nasoslari devorlarida o ‘rnashib qoladi. 
T eskari 
ishorali 
io n lar 
yoqilg‘ida 
qoladi. 
M etall 
arm aturalaridagi, devorlaridagi zaryadlar yerga tezda singadi. 
Y oqilg'idagi zaryadlar esa rezervuarga o ‘tib qoladi.
Statik elektrni hosil b o iish ig a qarshi effektiv choralardan 
biri yoqilg‘iga antistatik q o ‘ndirm alar q o ‘shishdir. U larning 
ta ’siri yoqilg‘ilam ing elektr o ‘tkazuvchanligining m iqdoriga 
bog‘liq. N atijada hosil b o ‘lgan zaryadlar yerga ulangan rezervuar 
va truboprovodlar devorlaridan chiqib ketadi. Nisbiy elektr 
o ‘tkazuvchanlik reaktiv yoqilg‘ilarda odatda 0,1 dan 5-6 pSm ga 
teng. Agar reaktiv yoqilg‘ining nisbiy elektr o'tkazuvchanligi 35- 
50 pSm gacha oshib ketsa, un d a statik elektm ing zaryadlari tez 
siyraklashadi, razryad ham da portlash xavfi kuchayadi. Reaktiv 
yoqilg‘iIar u ch u n antistatik q o ‘ndirm alar sifatida chet elda ASA
— 3 q o ‘ndirm asi sanoatda ishlab chiqariladi.
Q o ‘ndirm a alkilsalisil kislotasini xrom tuzi bilan yantar 
kislotasi va oktil spirtining sulfolashdan olingan salitsiy tuzi 
aralashm asidan 
iborat. 
Stalibizatorlar 
sifatida 
launil, 
m etakrilatsteorin va m etilvinilpiridin sopolim erlari kiritilgan 
ASA — 3 qo‘ndirm asi yoqilg‘ilarda yaxshi aralashadi va ularning 
ishlash 
xossasini 
yom onlashtirm aydi, 
u 
portlashlar 
va 
yong‘inlam i t o ‘liq yo‘qotadi.
5 .
16. 
B o ‘yoqlar
Bo‘yoqlar etillangan aviatsiya va avtom obil benzinlariga 
q o ‘shiladi. B o‘yash iste’m olchilam ing bunday benzinlardan 
to ‘g ‘ri foydalanish u chun xizm at qiladi. M ahalliy am aliyotda 
bunday benzin b o ‘yoqlari sifatida; moyli sariq b o ‘yoq «k» 
(ditilam inoozobenzol); moyli t o ‘q qizil «j» (ß-naftol va m - 
am inoazotaluol aralashm asi); 1~8 dioksioptraxinondan tashkil 
topgan yashil aralashm a b o ‘yoq.
C het elda benzin b o ‘yashda anilin m ahsulotlari ishlatiladi.
72

---

H am m a b o ‘yoqlar benzinda yaxshi eriydi. M ahalliy benzinlarga 
1 kg benzinga 3 d an 10 ml. gacha b o ‘yoq q o ‘shiladi. 0 ‘zim izda 
ishlab chiqariladigan etil suyuqligini sariq rangga b o ‘yaladi. 
Benzinlarga etil suyuqligi q o ‘shilganda keyinchalik h ar xil tus 
berish m um kin b o ‘lgan och sariq rang hosil b o ‘ladi.
5.17. M oylar uchun qo‘ndirm alar
Zam onaviy moylarni ekspluatatsiya xossasiga yuqori talablar 
faqatgina xom ashyo tanlash va uni tozalash texnologiyasi orqali 
to ‘Iiq bajarilmaydi. M oylarning xossasini yaxshilash uchun 
tayyorlashning oxirgi qism ida ularga q o ‘ndirm alar qo'shiladi. 
Q o ‘ndirm alar nafaqat m oylarni ishlash hossasini yaxshilaydi, 
balki 
ularning 
sarfini 
ham
kam aytiradi. 
M oylar 
uchun 
q o ‘ndirm alar sifatida bir necha 
ming organiq birikm alar 
o ‘rganilgan va q o ‘llanilgan, lekin sanoatda ishlab chiqarish va 
am aliyotda 
100
m ahsulot 
va 
kom pozitsiyadan 
ko‘p 
b o ‘lmaganligi olingan.
Q o‘ndirm alarni sintez va ishlab chiqarish sanoati q u w a ti 
dunyo b o ‘yicha 1,5 miln. to n n a/y il dan oshadi va u neft 
kimyosining m uhim m ustaqil sohasidir. Asosan ko‘p m iqdorda 
m etalsulfonatlari, alkilfenol va ditiofosfor kislotalari, parafin 
uglevodorodlari 
va 
tuzlarining 
m ahsulotlari 
ishlab 
chiqarilm oqda. Birinchi m oylar u ch u n Az N IIS IA T IM — 1 
q o ‘ndirm asi ishlab chiqish 40-yillar oxirida boshlandi.
Q o‘ndirm alarning effektivligi m oylarning tarkibi va tabiati 
va ularning tozalanishi darajasiga bog‘liq. Q o ‘ndirm alar turli va 
kosentratsiyasiga 
q o ‘ra 
m oylarning 
bir 
yoki 
bir 
necha 
ko‘rsatkichlarini boshqa ko‘rsatkichlarini yom onlashtirm agan 
holda yaxshilaydi. 
M oylar u ch u n
q o ‘ndirm alar 
m aqsadi, 
kimyoviy tarkibi va ta ’siri m exanizm iga ko‘ra sinflanadi. 
Q o 'ndirm alam ing kimyoviy sinflanishi aktiv guruh va uglerod 
guruhning tuzilishi yoki 
strukturasining 
m iqdoriga 
ko‘ra 
belgilanadi. Tarkibi bo‘yicha faol guruh kislorod, oltingugurt, 
fosfor, azot, xlor, borli q o ‘ndirm alardan iborat. Shuningdek, 
m olekulasida 2—3 ta faol gruppasi boMgan organiq birikm alar 
qoMlaniladi. Q o ‘ndirm alar shuningdek, m etalli va nom etalli 
qismiga ko‘ra farqlanadi. Q o ‘ndirm alam ing katta qism i birinchi 
guruhga tegishli qo‘ndirm alarning 
m uhim tasnifidan 
biri

---

ularning 
qutubliligidir. 
Qo'ndirm alar 
molekulalarining 
qutubliligi ularning funksional effektivligi darajasini belgilaydi. 
Adsorbsion aktiv qo‘ndirmalarning ta ’sir qilish mexanizmi 
fazalar chegarasini energetik holatini o ‘zgarishiga asoslangan. 
Bu o'zgarish moyda dispergatsiyalangan uglerod moddalar va 
qattiq uglevodorodlar bo'lgan metall sirtlari va qattiq qoldiqlar 
hisobiga sodir boiadi. Undan chiqayotgan qattiq zarralar holati 
va xossalaridagi farq qo‘ndirmalar tarkibiga bo‘lgan talabni 
oshiradi, birinchi bo‘lib moy hajmiga bevosita ta’sir qilâdigan 
qattiq moddalar sozlanadi: depressor qo‘ndirmalari — qattiq 
uglevodorodli qoldiqlari, 
deterogent — dispergatsiyalovchi 
qo‘ndirmalar — uglerodli moddalar qoldig'i.
Ikkinchidan — «metall-moy» fazalari orasidagi chegarada 
yoki bevosita uning mustahkamligini adsorbsion pasaytiradigan 
metallning sirt hossasi. Bu qo‘ndirmalarning ta’siri neft 
mahsulotlarining qutubliligiga bog‘liq. Bu esa qo‘ndirmaning 
tashqi ta’sirlarga va suvga hamda moylar tarkibida bo‘lgan 
boshqa moddalarga bo'lgan sezgirligini oshiradi. Adsorbsion 
nafsol qo‘ndirmalar effektivligi ularning moydagi uglevodorodli 
yoki boshqa komponentlar bilan kimyoviy yoki fizik ta’siriga 
bog‘liq. Antioksidlovchilar — kimyoviy mexanizm ta’sirining 
xususiy vakillaridir. Qo‘ndirmalarning mexaniq ta’siri ularning 
sintez yo‘nalishi va ularning hossasini o ‘zgartirishga yo‘l 
qo‘yadigan yo‘llami belgilaydi (moy bilan aralashishi, sirt 
aktivligi va boshqalar).
74

---

VI bob.
TOVAR MOYLARINI TAYYORLASH
Tovar moylarining asosiy distillât moylarini bir-biri bilan 
yoki qoldiq moylar bilan aralashtirib — kompaundlab olinadi. 
Yuqori sifatli tovar moylarini olish uchun albatta uning tarkibiga 
qo‘ndirma, 
ko‘pincha 
qo‘p 
funksiyali 
qo‘ndirmalar 
kompozitsiyasiga qo‘yiladi. Qo'ndirmalami moydagi miqdori 
odatda 3—8 % ni, ba’zi bir moylarda esa 15—17 % tashkil 
qiladi.
Aralashtirish — tovar neft mahsulotlarini ishlab chiqarish 
jarayonining muhim xotimalovchi bosqichidir. Bu bosqichda 
yuqori effektli texnologik sxema va boshqarish sistemalaridan 
foydalaniladi, 
tovar 
moylarining 
xossalarini 
yaxshilovchi 
retseptlar ishlatiladi.
Tovar moylariga b oigan talablarga binoan ularni sifat 
ko‘rsatkichlarini yaxshilash uchun, kerakli komponentlami 
mavjudligiga qarab aralashtirishni texnik imkoniyatlariga qarab 
aralashtirishning turli variantlari qo‘llaniladi.
Periodik quduqlarda (tmboprovod) qisman aralashtirish. 
Periodik aralashtirish bu eski usullaiga kiradi. Bu usulda baza 
moylari oldinma-ketin rezervuarga beriladi va aralashma nasos 
yordamida sirkulatsiya qilib tarkibi va sifati bir xil bo‘lguncha 
aralashtiriladi. 
Moyni kerakli 
qovushqoqligiga erishilgandan 
so‘ng rezervuarga qo‘ndirma beriladi va aralashma isitgich orqali 
o ‘tkazilib 6—8 soat aralashtiriladi. Aralashtirishning periodik 
usuli ko‘p mehnat talab qiladi va mahsuldorligi past. Bu usul 
cheklangan miqdorda tovar moylarini ishlab chiqaruvchi 
korxonalarda qo‘llaniladi. 
Qisman aralashtirishda quvurga 
barcha komponentlar kerakli nisbatlarda beriladi. Moyning 
tarkibi va sifatini kerakli komponentlami yana qo‘shib méyoriga 
yetkaziladi. Bu usul tarkibi o ‘zgarmas bo‘lgan komponentlar 
soni kam bo‘lgan moylar tayyorlashda qoMlaniladi.
Komponentlami 
va 
qo'ndirmalarni 
to'xtovsiz 
avtomatlashtirilgan stansiyalar yordamida aralashtirish ancha
75

---

effektiv 
va 
sam aradorlidir. 
Bu 
usulda 
m oyning 
barcha 
kom ponentlari aniq nisbatlarda va kerakli vaqtda aralashtirgich 
kollektorda kerakli, sifatli tovar m oy olinadi.
M oy kom ponentlarini quvur ichida to ‘xtovsiz aralashtirish 
kam paundlash jarayonini uzluksizligini t a ’m inlaydi, haroratni 
pasaytiradi, m oyni tayyorlash vaqtini qisqartiradi. Sirkulyatsiya 
stadiyasini qisqartiradi, 
k o m po nentlar dozalarini aniqligini 
oshiradi, qim m atbaho k o m p o n en tlam i va q o ‘ndirm alam ing 
sarfini kam aytiradi.
M oy kom ponentlarini quvur ichida avtom atik aralashtirish 
stansiyalarini q o ‘llash qim m atbaho kom ponentlarning sarfini 
60—70 % ga qisqartiradi, rezem iarn in g effektivligini 15-20 % 
ga oshiradi, rezeruar parki 1 0 -1 5 % ga kam ayadi, elektr 
energiya - 5—15 % ga kam ayadi. K apital xarajatlar l 
yilda 
chiqarib olinadi.
M oylarni ishlab chiqarish chizmasi
Neft
moylari
Texnologik
movlari
El. moylari 
Izolvatsiva
Vakkum
movlar
Surkov
moylari
M otor
movlari
G azotrubina > 
moylari
Asbob
moylari
Transmissiya
moylari
Industrial
moylar
Konservatsiya
moylari
Meditsina va 
Parfyumeriya 
moylari
Gidravlik
moylari
Kompressor
moylari
Trubina
moylari
11-rasm . M oylarni ishlab chiqarish chizm asi.

---

B a ’zi bir to v ar moylarining asosiy xossalari