Moylar va maxsus

3 .4 . M oylarni ishqor bilan tozalash
M oyda sulfat kislotalar, sulfat k islotaning qoldiqlari, nefl 
kislotalari b o ia d i. Bu m ah su lo tlar m oy d istillatlarid an 3—10 % 
N a O H eritm asi b ilan neytrallanib ch iq arib tash lan ad i. Jaray o n
h aro rati 4 5 -5 0 °C . M oydagi n o rd o n (javhar) m a h su lo tla r tu zlar 
hosil qilib ish q o r eritm asiga o ‘tad i. Ish q o riy ch iq in d ilard an
to zalan g a n d an s o ‘ng m o y n i neft k islo talarn in g
qoldiqlaridan 
tozalash u c h u n issiq p a r kondensati b ilan yuviladi va havo bilan 
quritiladi. Ish q o m in g sarfi to zalan ad ig an m oyning 0 ,2 —1,5 n % 
(m ass) ni tashkil qiladi. B unda 2—5 n 
%
m ass m o y y o ‘qotiladi.
Y uqori y o p ish q o q distillât va q o ld iq m o y lar u ch u n ishqor 
bilan tozalash usulini q o ila s h m u m k in em as, c h u n k i b arq aro r 
em ulatsiya hosil b o ia d i. N o rd o n y o pishqoq m o y lar oqartiruvchi 
tu p ro q la r b ilan to zalan a d i. Ish q o r b ila n to zalash jaray o n i 
uzluksiz va uzlukli b o iis h i m um kin.
U zlukli ja ra y o n ishqoriy aralash tirg ich d a olib boriladi. 
K islotali aralash tirg ich d an farqli ishqoriy aralash tirg ich n i ichki 
qism i korroziyaga qarshi h im oyalangan b o iib , viniplast yoki 
diab az plitalari b ilan q o p lan g an , c h u n k i m oydagi kislotali m uhit 
korroziyaga olib keladi.
U zluksiz ja ra y o n 0 ,6 —1,0 M P a b o sim id a olib boriladi. 
U zluksiz ja ra y o n n in g uzlukli ja ra y o n d a n afzalligi: 1) m oy yaxshi 
tin d irilad i, 
2 ) m oyning isro f b o iis h i kam ayadi.
X om ashyo nasos N —1 orq ali issiqlik alm ash u v ap p arati T — 
lg a beriladi va 50° C g ac h a qizdiriladi, keyin p e c h P —lg a 
berilib, u y erd an 150—170°C h aro rat b ilan ch iq ad i. S o ‘ng 
aralashtirgich S—1 
d a
1—2,5 % li ishqorli e ritm a bilan 
aralashtiriladi. A ra lash tirm a tin d irg ich E—1 ga beriladi va u 
yerda sovun va ish q o rd an to zalan ad i. Ishqorli ch iq in d ila r o ‘z 
o g irlig i bilan sovutgich X—1 da 70 ° g ac h a sovutilib naften 
kislotalarni ajratish u c h u n rezervuarlarga beriladi.
42

---

V
9 -ra s n i. M o y n i ishqor bilan uzluksiz tozalash qurilm asining
texnologik chizm asi:
I — xom ashyo, II — 2,5% N aO H rastvor, III — ishqoriy 
c h iq in d ila r, IV — suv, V — havo, VI — tozalangan m oy.
T in d irg ich E—In i yuqori q ism idan ishqorsizlangan m oy 
130— 140°C h a ro ra t bilan aralashtirgich S—2 ga beriladi, 
aralashtirgichga nasos 
N —3 b ilan h aro rati 60°C b o ‘lgan suv 
beriladi. Suv b ilan m oy aralashm asi tindirgich E—2 ajratiladi. 
T in d irg ich n in g tagidan yuvilgan suv sovutgich X—2 orq ali o ‘tib 
70 ° C li h a ro ra t bilan nefl kislotalarini ajratish u c h u n
rezervuarga beriladi.
Ishqorsizlantirilgan va yuvilgan m oy tindirgich E—2 ni ustki 
q ism idan olin ib T —lg a beriladi, u yerda 80°C g acha sovutiladi, 
so ‘ngra k o lo n n a K—1 ga berilib u yerda havo bilan quritiladi. 
K o lo n n a K— ln in g pastki q ism idan ishqorsizlantirilgan 
m oy 
chiqarib olinadi.
K islota ish q o r usuli bilan m oylarni tozalash jara y o n in i 
selektiv tozalash jarayoniga n isbatan o ‘ziga xos kam chiliklari 
bor. 
H 2 SO4 bilan to zalan g an
m oyni 
(10—12 
birlik) 
yopishqoqlik indeksi past, kislota effektivligi 40—50 %. N o rd o n
g u d ro n
k o ‘p in c h a
foydalanilm aydi. 
M oy 
g u d ro n
bilan 
y o ‘q o tilad i (3 -1 0
%
mass) - distillât m oylar u c h u n va 25—30 
%
m ass qoldiq m oylar u ch u n .
43

---

3 .5 . N e f t b itu m la ri
B itu m lam i iste ’m o l qilish b a rc h a m am lak atlard a to ‘xtovsiz 
o ‘sib b o rm o q d a. B itu m asosan sa n o a t qurilishida, uy-joy 
qurilishida va y o i l a r q u rilish id a h a m d a ta ’m irlashda ishlatiladi. 
B itu m d an
yasalgan 
a p p a ra tla r 
(to sh larin i 
yopish 
u ch u n
ishlatiladigan m ateriallar) xuddi sh u n d a y b e to n d an yasalgan 
m ateriallard an 2—2,5 m a rta arzondir.
B itu m lar q o ra plastik neft m ah su lo ti b o iib m arkasi va 
ishlatish sohasiga q arab suyuq, y arim q a ttiq va qattiq b o ia d i. 
B itu m lar b a rc h a neft m ahsulotlarga q arag an d a yopishqoqligi 
yuqoriroq.
F izik-kim yoviy xossalariga k o ‘ra b itu m la r asfalten va yuqori 
m olekulyar sm o lan i m oylardagi assotsirlangan birikm asi va 
plastm olekulyar sm o lalarn in g m urakkab kolloid sistem asidir. 
A sfaltenlar m o y la r va sm o lalar bilan q a n d a y nisbatda ekanligiga 
qarab m u stah k am
karkasli yoki a lo h id a -a lo h id a m issellali 
b irik m alar hosil qiladi. M o y lar sm o la la m i eritad i, asfaltenlam i 
esa shishirtiradi.
B itum larga u m u m a n va y o ‘l qurilishida ishlatiladigan 
bitum larga 
n isb atan
q o ‘yilgan ta la b la rn in g asosiy vazifasi 
m ineral m ateriallarn i (q u m , to sh ) b ir-b irig a yopishtirish, ularga 
gidrofob 
xususiyatini 
berish 
va 
z a rra c h a la r 
orasidagi 
b o ‘sh liq lam i to id iris h d ir. S huning u c h u n asfaltlangan y o ila rn i 
m ustahkam ligi va u z o q v aq t ishlashga chidam liligi b itu m lam in g
sifatiga b o g iiq d ir.
Y o i q u rilish id a ishlatiladigan b itu m larg a quyidagi talab lar 
q o ‘yiladi:
— S ovuqqa c h id a m ii b o iis h i kerak yoki sovuqua o ‘z 
egiluvchanligini y o 'q o tm aslig i kerak.
— H arak at qilayotgan tra n sp o rtn in g t a ’siriga, ya’ni siqilish, 
uzilish, urilishlarga ch id am ii b o iis h i kerak.
— M in eral m ateriallarn in g q u ru q yoki n am yuzasi bilan 
yaxshi yopishishini ta ’m in lash i kerak.
— 
U z o q
vaqt 
d av o m id a 
o ‘zin in g
b o sh la n g ic h
yopishqoqligini va m u stahkam ligini saqlashi kerak.
— Q u rilish d a ishlatiladigan 
b itu m la r elastik b o im a s a la r 
h am n isb atan q a ttiq ro q b o iis h i kerak.
E kspluatatsiya ja ra y o n id a b itu m la r q u yosh t a ’sirida havodagi
44

---

kislorod, issiq sovuq h aro ratn i keskin o ‘zgarishi va d in am ik
kuchlarini z o ‘rayishni (ortishi) natijasida m aydalanib ketadi. 
B itum ni kolloid tuzilishi buziladi, sm o la, asfaltenlar karben va 
karboidlarga o ‘ta d i, b itu m yaxlit k o ‘rpa hosil qilish qobiliyatini 
yo‘q o tad i, m o ‘rt b o ‘lib qoladi. B u n d an tash q ari m ateriallarga — 
to sh , qum larga yopishish sifatini y o ‘q o tad i. Bu esa o ‘z navbatida 
yo‘lla m i, tru b o p ro v o d lam i izolyatsiyasini, to m g a yopiladigan 
to ila m in g bizilishiga olib keladi.
Y o‘l qurilishi u c h u n tez, o ‘rta, sekin q o tu v ch i bitum
m arkalari: B G , S G , M G h am d a sifati yaxshilangan yopishqoq 
b itu m (B N D ) ishlatilsa, sanoat va fu q aro lar qurilishi u c h u n — 
B N m arkali neft b itum lari qoMIaniladi.
T ayyor b itu m larn i ekpluatatsiya xususiyatlari b ir q an c h a 
ko‘rsatk ich lar b o ‘yicha tekshirib turiladi:
N in a n i 25°C dagi bitum ga bo tish i (M M ) chuqurligi bilan.
Y um shash h arorati bilan (°C ), (u zu k va sh a r usuli).
C h o ‘ziluvchanligi, 25°C.
M o ‘rtlik h a ro ra ti, °C .
K ogeziya (M P a 20°C da) va adgeziya bilan.
Ig nani bitum ga botishi va yum shashi u n i qattiqligini 
k o ‘rsatad i, 
c h o ‘ziluvchanligi 
u n i 
elastikligini 
k o ‘rsatadi. 
K ogeziya—b itu m n i yuqa q atlam in in g o ‘zilishiga sinalgandagi 
m ustahkam ligini 
belgilasa, 
m o ‘rtlik 
h aro rati uni 
sovuqqa 
chidam liligini k o ‘rsatadi. A dgeziya — bu b itum ni m inerallarga 
yopishqoqlik xususiyatini ko‘rsatadi va sifatiga qarab belgilanadi.
Y o ‘l qurilishida ishlatiladigan c h o ‘ziluvchan bitum larga 
q o ‘yilgan tex n ik talab lar jad v ald a keltirilgan.
3 .5 .1 . B itum larning tavsifi
B itum tarkibiga kiruvchi k o m p o n e n tla r uni kim yoviy va 
fizikaviy xususiyatlariga ta ’sir k o ‘rsatadi. 
B itum da asfalten 
m iqdori q o ‘p b o ‘lsa, bitum sh u n c h a q a ttiq b o ‘ladi, sm o lalar 
b itu m n i 
egiluvchanligini 
va 
m ustahkam ligini, 
m oylar esa 
sovuqqa chidam liligini oshiradi.
B itu m n i ekspluatatsiya xususiyatlari ni kim yoviy tarkibiga 
bo g‘liqligi 
asfalten 
va 
sm olalarning 
nisbati, 
afsalten 
va 
sm o lalarning yigindisini m oylarga b o ig a n nisbati sh u n d ay
x arak terlanadi. Y uqori sifatli, m u stah k am , issiq va sovuqqa
45

---