Моя профессиональная



Download 263,74 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/2
Sana10.11.2022
Hajmi263,74 Kb.
#863156
TuriСборник
1   2
Bog'liq
«Образование и наука в XXI веке» maqola Beruniy 2

Абу Рай^он Беруний томонидан олам т узилиш ининг геоцентрик ва
гелиоцентрик манзаралари баравар эътироф этилиш и “араб" олимлари
уртасида хукм сурган Птолемей таълимотига нисбатан олга ташланган
катта цадам. Ш арций Европа географияси ва этнографиясини ишлаб
чициш, мусулмон Шарци мамлакатларини славянлар билан %амда Ш арций
Европанинг бошца халцлари билан таништириш ишига Беруний ва
Хоразмий каби буюк да^олар катта хцсса цушди, деб бемалол айтиш
мумкин. Араблар, форслар, цолаверса, хцндлар

асосан, Абу Рай^он Беруний
асарлари туфайли биринчимарт а варяг-норманлар ва “Зулм ат мамлакат и"
халцлари - Европа Арктикаси а^олиси билан танишдалар.[5] 334бет.
Таницли рус олими С.П. Толстое (XX аср)
Астрономия фани энг кадимий фанлардан хисобланади. Бу фан билан энг 
кадимги Антик давр мутаффакрлари купчилиги шуFулланганлар. Олам 
тузилиши хакидаги дастлабки тасаввурлар, жуда кадим замонда, эромиздан 
олдин бир неча мингинчи йилларда хам бирор бир давлат шаклланмасдан бурун 
вужудга келган эди. Кишилар табиат ходисалари кандай кузатилса, 
шундайлигича хакикат сифатида кабул килганлар.
Жамият ривожланишнинг дастлабки боскичларида осмон жисмлари (Куеш 
ва Ой), юлдузлар осмони ва унинг айланиши кишиларни олам тузилиши 
хакидаги тасаввурларни ривожланишида алохида ахамият касб этади. 
Дехкончилик ишларида осмон ходисалари ва ердаги ходисалар ( тун ва куннинг
268


алмашиниши, йил фасллари) орасида боFланишларни 
аниклаш кишиларни 
кизиктирар эди.
Эрамиздан олдинги (Э.о.) 1100 йилларда Хитой олими Чу Конг 
эклиптикани осмон экваторига OFмалигини уз даври учун катта аникликда 
топган. Фалес грек олими э.о. 585 йилги Куёш тутилишини олдиндан айтган. 
Гераклит (540 э.о.) “Олам доимо харакатда, уни на худолар ва на кишилар 
томонидан яратилмаган” - деган тушунчани берган. Пифагор э.о. VI аср ерни 
шарсимон эканлигини айтади. Аристотель (384-322 й. э.о.) Ерни шарсимон 
эканлигини исбот килиб, оламни марказида деб геоцентрик таълимотни уртага 
ташлади. Аристарх э.о. III аср Ер Куёш атрофида айланади - деган фикрни 
уртага ташлади.[1] 352-бет.Гиппарх (162-126 й. э.о.) тропик йилни узунлигини 
катта аниклик билан аниклади. (365d 5h 55m 56s).
1-расм. 
2-расм.
Эрамизнинг II асрида александриялик астраном Клавди Птолемей 
“ 
Мегале синтаксис” (Буюк тузилиш) асарида олам тузилишини геоцентрик 
системасини тизимли баён килиб беради (1-расм). Кейинчалик бу асар араб 
тилига таржима килиниб, шаркда астрономия ривожига катта хисса кушди. Араб 
тилида бу асар "Ал-мажистий"- деб аталади. Гарчи унда планеталарнинг 
сиртмоксимон харакатининг сабаби нотуFри тушинтирилса хам, уларнинг 
куринма харакат тушинтирилар эди. Птолемейнинг геоцентрик тизими сал кам 
XV аср олам тузилишини асосий таълимоти булиб келди.
XVI аср урталарида (1543) поляк олими Николай Коперник “Осмон 
сферасини айланиши” асарида олам тузилишининг гелиоцентрик таълимотга
269


асос солди (2-расм). 
Бу таълимот оламининг хакикий манзарасини реал 
курсатиш билан бирга 
инсоният тарихида, дунё фанларининг 
кейинги 
ривожланишида катта ахамият бахш этди. Бу таълимотнинг тарафдорлари 
Ж.Буруно, Г. Галилей, Ньютон, Кулон каби илм дахолари, узларининг машхур 
квшфиётларини гелиоцентрик таълимот асосида очганлар. Фанда бундай 
машхур кашфиётлар олдиндан етилиб келади. Худди шундай гелиоцентрик 
таълимот хам, Коперникдан олдин утган олимларнинг карашлари асосида 
етилиб келган эди.Албатта бу таълимотни юзага келишида Абу Рахон 
Берунийнинг хам хиссалари бор.Куйида унинг асарларида ёки бошка 
берунишуносларнинг 
асарларида Берунийнинг гелиоцентрик карашлари 
келтиралади.
Аристотел ва Птолемейнинг “ Ер оламнинг марказида кУзFалмас” - деган 
FOяларига мусулмон дунёси олимлари Ал Хоразмий, Ал ФарFOний, Ал Баттани, 
Ал Беруний, М.УлуFбек каби мутаффакирлар шубха билан караб келганлар.
Урта асрларда хукумрон булган диний, черков конунлари мусулмон 
дунёси ва Европа фанида эркин ривожланишни чеклаб куйган. Беруний хам 
бундан мустасно эмас албатта. Шунинг учун узининг FOяларини очикчасига 
айтолмаган булиши мумкин. Абу Райхон Беруний узидан олдинги утган 
мутаффакирларнинг 
карашлари 
ва 
FOяларини 
пухта урганиб, 
уларни 
кузатишлари, тажрибалари асосида танкидий мухокама килган.
Птолемейнинг “Альмагесте” асарида олам тузилишининг геоцентрик 
таълимотида илгари сурилган олтита FOяларни тахлил килиб, бешинчи FOясида 
“Ернинг кУзFалмаслиги хакида” Беруний - “Ер уз уки атрофида айланади” деб 
караганда, кузатишдаги осмон харакатларини тушинтиришда карама-каршилик 
булмайди” -деб тушинтиради. 282 бет[3]
У хатто Ер уз уки атрофида айланганда экватордаги нукталарни тезлиги 
хакида мулохаза юритган. Албатта Ернинг уз уки атрофида айланиши 
натижасида кеча билан кундузни алмашиниши, осмон сферасининг ундаги 
ёриткичларни, Ой, Куёш, планеталар, юлдузларни чикиш ва ботиш масаласига
карашлари хозирги замон талимотига туFри келади.
270


Беруний “ Канон” (К,онуний масъдий) асарида Ернинг уз уки атрофида
айланиши мукарар мумкинлиги хакида ёзади. “ Ернинг айланма харакати”-деб
ёзади, Беруний хали у Хиндистонда вактида, “ бир канча астрономик ходисалар
бу харакат билан юзага келади”. Бу билан Беруний узининг хаётининг маълум
бир даврида гелиоцентрик позицияда булган.[3] 283бет
“Беруний фаннинг муаммоларини ечишда ярим аср ва унданда олдинга
кадам ташлаган буюк ташкилотчи эди. Бунинг учун унинг “Олам тузилишининг
геоцентрик ва гелиоцентрик системаси тенг хукукли” -деган тезисини эсга олиш
керак. “ Тенг хукли” терминига бахо бериб карасак, шу даврда хукмрон булиб
турган ва диний рухда сугорилган Птоломей таълимотга Беруний очик карши
чиколмас эди. Шу билан бирга Беруний шубхасиз, жисмларни Ер марказига
томон тортилиши хакида гапириб, Коперник очган гелиоцентрик таълимотга
башорат килган”С.П.Толстов) [2] 23 бет
Уша адабиётда А.А.Семенов куйидаги сузларни айтиб утади. 
“Беруний
Ернинг кУзFалмас, Куёш атрофида харакатланмайди -деган гипатезага шубха
остида карайди ва куйидагича тушинтиради”.
“Ернинг айланиши астрономик ходисаларни тушинтиришда, хеч кандай
нокулойликка олиб келмайди. Биринчи (геоцентрик) ва иккинчи (гелиоцентрик)
таълимотга хам мос келади. Бу саволни ажратиш жуда кийин. Бу мавзуга атаб
“Астрономияга калит” асарини туздик. Гарчи биздан олдингилар бу саволни
ечимини излаганлар” [2] 28 бет.
Бошка адабиётда “... шуни эслаш керакки Беруний “Астрономияга калит”
асари афсуски бизгача етиб келмаган. Баъзи маълумотларга караганда бу асар
геоцентрик ва гелиоцентрик таълимотга баFишланган” [3] 247 бет. С.П. Толстов
- “У манбаларга танкидий нуктаий назардан ёндошади, узидан илгари утган
олимларнинг тарихи асарларини дадил куркмасдан танкид килди. Берунийнинг
мана шундай хакконийлиги унинг купчилик асарларининг йуколиб кетишига
сабаб булса керак” - деб тахмин килади. [а] 15 бет.
Беруний айтади- узидан олдинга утган хинд олими Брахмагупта
карашларига карши (осмоннинг тула айланиши хакида) . “Агар биз Ер
271


хакикатдан харакатланади- деб карасак хам кузатилаётган астрономик 
ходисаларга хеч кандай карама -каршилик булмайди. Ер айланиши ва осмон 
айланиши иккаласи бир хил астрономик ходисадир. Биз уйлаймизки биздан 
олдинги олимлар бу масалани факат сузда тахлил килган булсалар, биз эса илмий 
асосда, “Астрономияга калит” китобимизда келтирдик”. [2] 75-76 бетлар
Агар бу маълумотларни тахлил килсак хакикатдан хам “Астрономия 
калити” асарида Беруний геоцентрик ва гелиоцентрик таълимотга 
чукуррок ёндошган деган хулосага келиш мумкин.
“Берунийнинг “Астрономия калити” асари 60 бет булган. Ундан Беруний 
узининг замондошлари орасида биринчи булиб узил-кесил Ер харакатланади 
деган хулосага келган. ... Шу билан бирга Беруний биринчи булиб юлдузлар хам 
секин харакатланади, бу харакатлар Ернинг харакатига боFлик эмас, биз уни 
сезмаймиз, улар узокда ва чексиз - деган гипотезани келтиради. Берунийгача 
бундай гипотезани хеч ким келтирм аган”. (Г.Жалолов)[2]82 бет.
XIII асрда яшаган Маракашли олимлар Хасан- Али-ал-Марракеши 
астрономик устарлаб хакида шундай дейди. “Беруний бизга шундай ургатди, 
Абу-Саид-ас-Сажидий( Берунийнинг замондоши)томонидан яратилган бу асбоб 
Ернинг харакати асосида курилган (3 -расм). Бунда озгина кийинчилик, уйлаб 
топиш керак. Осмон сферасидаги айланада ётган еттита сайёрани (Ой, Куёш ва 
бешта сайёра назарда тутилади) хисобга олмаганда, хамма ёриткичлар 
харакатсиз куринади.” [2] 28 бет. Бундан куринадики Куёш тизими бошка 
(Куёш, Ой ва бешта сайёра) ёриткичлардан юлдузлардан фаркли уларок бир 
системани ташкил этиши айтиб утилган.Бу шу давр учун энг илFор фикр эди. Бу 
Куёш системасини хозирги замон тузилишини илгари суриб турибди. Яна 
шу китобда [2] 79бет. Г.Жалолов келтиришича ас-Сажидий Берунийни якин 
дусти булган.У асбобни Берунийни фикри билан курилган булиши мумкин (3 - 
расм).. “Бу карашлари билан Беруний астрономия сохасида, уз замондошларидан 
шунчалик илгарилаб кетганки, бутун карашларга карама-карши равишда Ерни 
харакатланади -деб курсатган” [2] 28 бет.
272


3-расм. Урта аср Астурлоби.
В.Ю.Захидов “Великий мыслитель X-XI веков 1949 г на сессии 
посвещенной Беруний [2] 57 бет.
Шундай айтади- “Беруний Хиндистон тарихи (59 боб) асарида уз 
карашларида Куёш катта оловдан ташкил топган, планеталар эса уни атрофида 
ураб олган ва ундан нур олади” [2] 57 бет.“Беруний узи геоцентризм таъсирида 
булса хам у билан бирга геолиоцентризм таълимотидан воз кечган эмас. Бу 
мухим савол устида туFри фикрлар топишга ундаган” [2] 57бет.“ Астрономияга 
калит” асари афсуски бизгача етиб келмаган, бунда бир канча айтилишларга 
караганда Беруний геоцентрик ва гелиоцентрик тизим хакида тухталган” [3] 
247бет.
Абу Райхон Беруний “Тафхим” асари унинг энг йирик асарларидан бири 
булиб, энциклопедик характерга эга. Асарда математика, астрономия,география, 
тарих, хронология халкларнинг календарлари баён 
этилган. Астрономик 
ходисалар илмий нуктаий назардан тушинтирилган. Астрономия III бобида 
эклиптика нима? (139-савол) да [4] 51 бет. Эклиптикага тариф бериб, тенг 
кунликлар ва эклиптикада Куёш туриш нукталари туFрисида маълумотлар 
беради. Бу маълумотлар деярли хозирги замон астрономиясидан фарк килмайди.
Шу асар[4] III бобида тутилишларни тушинтиради. “ Тутилиш кайси 
томондан бошланади? (258-савол) саволида “Ер соясининг эклиптика буйлаб 
харакати Куёш харакатига тенг ( Ой эса тезрок харакатланади). Бу вактда Ой
273


тулиной булгани, у Ойни корайтирадиган соя доираси оркали утади Ой тула 
тутилади”-деб курсатиб утади. [4] 111бет
Бунда “Ер соясининг эклиптика буйлаб харакати Куёш харакатига 
тенг” -деган жумлани тахлил килсак Беруний куйидагича мулохаза килган.
1. Тутилиш ва^тида Куёш, Ер, Ой эклиптика текислигида ётади.
2. Ер сояси эклиптика текислиги буйлаб силжиб боради -дегани Ер ва 
Куёш хамиша (вакт утиш давомида)эклиптика текислигида ётади 
деганидир.
3. Хозирги астрономияда эклиптика - Куешнингосмонда куринма 
йули булиб унинг текислиги куринма текислик булиб. аслида 
Ернинг Куёш атрофида орбита буйлаб айланишида орбита 
текислиги ^исобланади. Яни эклиптика текислиги билан Ер орбита 
текислиги параллел еки иккаласи бир текислик хисобланади 
Беруний мана шу холатни айнан билиб айтган дейиш мумкин.
“Юкорирокда Ер уз уки атрофида айланиши ва осмон айланиши иккаласи бир 
хил астрономик ходисадир, буни тушуниш учун бироз мулохаза килиш керак” -
деган Берунийни сузини эсласак ва Берунийча мулохаза килсак эклиптика 
текислигида Ер соясининг тезлиги билан Куёшни тезлиги бир хил - деб 
каралганда, осмонда Куёш эклиптика буйлаб айланиши, Ернинг орбита буйлаб 
Куёш атрофида айланиши хам иккаласи бир хил астрономик ходисадир. 1543- 
йил Н. Коперник томонидан кашф килинган гелиоцентрик таьлимот, нафакат 
Астрономияда физика, математика, биология, географияда, медецинада, 
инсониятни илмий дунёсининг ва унинг натижасида жамият ривожланишида 
катта ахамиятли порлок йул очиб берди. Гелиоцентрик системага таяниб И. 
Ньютон бутун олам тортишиш конунини, унга киёс килиб О. Кулон зарядлар 
уртасида таъсир конуни ва 1913-йилда инглиз физиги Резерфорд атомни 
планетар моделини яратди. Айнан гелиоцентрик системага ухшатиб яратилган 
атомни планетар модели хозир моддий дунёни тушунтириб бермокда (4 -расм).
274


4-расм.
Хрзирги кунда инсонят эришаётган фондаги энг сунгги ютуклар жамият 
ривожланишининг юксак омилидир. Нанотехнологияни хаётга кириб келиши, 
коинот сирларини урганишда астрофизикларнинг эришаётган ютуклари, 
экзосайёраларни очилиши, кора туйнуклар, гравитацион тулкинларни урганиш 
сохасида сунгги йилларда астрофизикларга Нобель мукофотлари берилиши, 
“Катта портлаш” натижасида коинотни пайдо булиши, уни ёши 14 миллиард йил 
эканлиги, коинотни хозирги чегараси 4000 Мегапарсек ёки 1,3*1024 км эканлиги 
яьни инсон билимини чегараси дейиш мумкин. Албатта бундай ютукларга реал 
ва туFри булган гелиоцетрик таълимот ёки олам материясини асоси булган 
атомни планетар моделини четлаб утиб булмас эди. Х,ар кандай кашфиётлар 
аввал буюк кишилар хизматлари эвазига етилади ва кейин очилади.
Мана шундай кашфиётлардан хисобланган 1543-йилда Н.Коперник 
томонидан очилган олам тузилишининг гелиоцентрик таълимотида, ундан 500 
йил олдин яшаб ижод килган Хоразмлик Абу Райхон Берунийнинг салмокли 
хиссалари бор дейишимизга асослар етарлидир.
Ф ойдаланилган адабиётлар
a. Абу Райхон Беруний. Танланган асарлар. “Фан” Тошкент 1968.
1. Ю.А.Храмов Физики биографический справвочник. Москва «Наука»
1983г.
275


2. С.П.Толстов, А.А.Семенов, В.Ю.Захидов, Г.Джалалов, Я.Гулямов 
Беруний -Великий ученый среднековья. Издательство АН Уз ССР 
Тошкент 1950г.
3. И.Тимофеев Беруний ЖЗЛ Москва 1986 г.
4. Абу Райхон Беруний. Тафхим танланган асарлар. Тошкент-Урганч-Хива- 
2006 й.
5. П. Шурмухамедов. Абу Райхон Беруний. Тошкент 2009 й.
276

Download 263,74 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish