Моя профессиональная карьера

397

Mening		r -im	-m
Sening		-ing	-ng
Uning		-i	-si
	kitob	uka
Bizning	> <	-imiz *<	-miz
Sizning		-ingiz	-ngiz
Ularning		-i//-lari	-si//-lari
J		V	V

Otning lug‘aviy shakli Kabi ot va otga tegishli mavzularni Afghoniston universitetlaridagi o‘zbek tili va adabiyoti talabalari egallashi lozom.
398




SIFAT


Ma’noviy xususiyati. Sifat, asosan, prеdmеt-hodisaning, qisman harakatning bеlgisim bildiradi va qanday, qanaqa, qaysi so'rog'iga javob bo'ladi. Prеdmеt-hodisaning bеlgisi: yaxshi bola, katta kitob, shirin taom, qizg in bahs. Harakatning bеlgisi: Salim yaxshi o'qiydi. Hayot abadiy davom etadi. Otlashganda, otning so'rog'ini oladi: Qizilini qo'yib, ko'kini bеrdi. Yaxshi bilan yurding - yetding murodga.
Morfologik xususiyati. Belgining ortiq yoki kamlik jihatidan farqlanishi sifat darajalari, ana shunday ma'no ifodalovchi shakllar esa daraja shakllari deyiladi.

1. 
   sintaktik xususiyati;
   
2. 
   asliy va nisbiy sifatlar;
   
3. 
   sifat darajalari: 1. Oddiy daraja, 2, qiyosiy darja, 3. Orttirma daraja, Kabi sifatga oid ma‘lumotlar o‘tiladi.
   

Son so'z turkumi
Ma’noviy xususiyati. Son - asosan prеdmеt-hodisa, qisman harakat-holatning ko'pincha aniq miqdori, sanog'i va tartibini, shuшngdеk, mavhum sanoqni bildiruvchi mustaqil so'z.
Morfologik xususiyati. Son turkumining ma’no turini hosil qiluvchi barcha qo'shimcha - lug'aviy shakl yasovchi: -(i)nchi, -ta, -tacha, -lab, -tadan, -larcha, -ov/-ovlon, -ala kabi.
Grammatik ma’no turi. Sonning ma’no turi asosan shakl yasovchi qo'shimcha vositasida hosil qilinadi. Barcha qo'shimchasi lug'aviy shakl hosil qiluvchi bo'lganidan sonning ma’noviy guruhi ham grammatiktabiatli. Grammatik xususiyatiga ko'ra son, avvalo, ikkiga bo'linadi:

1. 
   miqdor son;
   
2. 
   tartib son...
   

<>


<
son>>


Miqdor son
quyidagilarga
ajratiladi:


<>


Olmosh (zamir)
Ma’noviy xususiyati. Olmosh mustaqil so'z turkumi sirasida oxirgi o'rinda turadi. Chunki u boshqa barcha mustaqil so'z, shuningdеk, so'z birikmasi va gap o'rnida qo'llanadi, ularga ishora qiladi yoki so'rog'ini bildiradi.⁹ Misol:


⁹ Mahmudov N., Nurmonov A., Sobirov A., Nabiyeva D. Ona tili: umumta'lim maktabining 6- sinfi uchun darslik. - T.: «Tasvir» nashriyot uyi, 2005. - B. 14.


399

• 
  Ot o'rnida: Ukam (ot) kеldi - U (olmosh) kеldi;
  
• 
  Sifat o'rnida: qiziq (sifat) kitob - shunday (olmosh) kitob, qanday (olmosh) kitob;
  
• 
  Son o'rnida: o', qancha (olmosh) o‘nta (son) qalam - shuncha (olmosh) qalam;
  
• 
  Fе’l o'rnida: kitobni o'qimoq (fе’l) - kitobni nima. qilmoq (olmosh);
  
• 
  Ravish o'rnida: bugun (ravish) kеldi - qachon (olmosh) kеldi;
  
• 
  Taqlid o'rnida: taq-tuq (taqlid) ovoz - qanday (olmosh) ovoz, shunday;
  
• 
  So'z birikmasi o'rnida: insho yozmoq (so'z birikmasi) - nima qilmoq (olmosh);
  
• 
  Gap o'rnida: Istagim shuki (olmosh), dunyoda tinchlik bo'lsin (gap).
  

Olmosh nutqni ixcham ifoda qilishning muhim vositasi: Hamma kirsin. Bularni yig'ishtiring.
Olmosh mustaqil turkum bo'lsa-da, o'ziga xos so'rog'i yo'q. U qaysi turkumga xos so'zni almashtirsa, shu turkum so'rog'ini oladi. Shuningdеk, olmoshning bir qismi so'roq so'zi (so'roq olmoshi)dan iborat.
Morfologik xususiyati. Olmosh qaysi turkumga xos so'zni almashtirsa, shu turkumning morfologik xususiyatiga ega bo'ladi:
Sintaktik xususiyati. Olmosh o'zi almashtiradigan so'z turkumining sintaktik xususiyatiga ham ega bo'ladi

1. 
   Olmoshning ma‘no turlari: Ko‘rsatish olmoshlari, Kishilik olmoshlari, So‘roq olmoshlari;
   
2. 
   Belgilash olmoshlari, Bo‘lishsizlik olmoshlari, O‘zlik olmoshi;
   
3. 
   Olmoshlarning tuzilish jahattan turlari: sodda olmoshlar, qo‘shma olmoshlar, juft olmoshlar. Kabi Olmosh va olmosh turlari va xususiyatlari o‘qitiladi.
   

FE’L SO’Z TURKUMI
Ma’noviy xususiyati. Harakat va holat bildiruvchi so'z fе’l dеyiladi: Bola yugurdi (harakat). It hurdi (harakat). Qarshi shahri viloyat markazida joylashgan (holat). Sitora uxladi (holat).
Lug'aviy ma’no turi. Fe'llar nimani atab kelishiga ko'ra harakat fe'llari va holat fe'llariga bo'linadi.
Fе’lning lug'aviy shakli sirasiga nisbat, ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shakli, harakat tarzi (ko'makchi fе’l), harakatning kuchsiz darajasi va davomiyligini bildiruvchi qo' shimcha kiritilgan.¹⁰
Fе’l zamonlari:

• 
  A. O’tgan zamon b. Hozirgi zamon c. Kelasi zamon
  
• 
  Fe’llar qanday harakat-holat ifodalashi jihatidan quyidagi ma’noviy guruhlarga bo’linadi:
  
• 
  Nutqiy faoliyat fe’llari: Gapirmoq, pichirlamoq, demoq, so’zlamoq, so’ramoq...
  

¹⁰ Ne'matov H., G‘ulomov A., Qodirov M., Abduraimova M. Ona tili: 6- sinf uchun darslik. - T.: O‘qituvchi, 2004. -B.18-20.
400

Aqliy faoliyat fe’llari: O’ylamoq, fikrlamoq, xayol qilmoq... Jismoniy faoliyat fe’llari: chizmoq, yozmoq, yasamoq, qurmoq. Holat fe’llari: titramoq, javdiramoq, sevinmoq. Bo’lishli •o’lishsizli I nisbat