Mövzu: Azərbaycanda siğorta sistemi və siğorta bazarının inkişafı

1.2 Sığortanın cəmiyyətdə rolu və zəruriliyi.
Məlum olduğu kimi, hər bir xidmət sahəsinin inkişafının əsas prinsiplərindən biri yüksək xidmət mədəniyyətinə nail olunmasından ibarətdir. Təbii ki, inkişaf etmiş cəmiyyətdə insanlar özlərinə qarşı diqqət və qayğı tələb edirlər və bu, eyni zamanda onların qanunvericiliklə müdafiə olunan hüququdur. İnsanların bu hüququ isə lazımi səviyyədə qorunmalı və həyata keçirilməlidir. Sığorta da xidmət sahələrindən biri olmaqla, sığortalılara münasibətdə xüsusi xidmət mədəniyyətinin olmasını tələb edir. Sığorta xidmətləri mədəniyyətinin göstəriciləri isə ilk növbədə sığorta şirkətinin əmək şəraitindən, etik normalara əməl olunmasından, təşkilati işlərin düzgün qurulmasından, ən başlıcası isə öhdəliklərin qanunvericiliklə müəyyən olunmuş qaydada icra edilməsindən ibarətdir.
Necə ki, maliyyə yaranandan bəri ona ehtiyyac duyulur, eləcə də sığorta da mövcud olandan ona da böyük ehtiyyac var. Sığortanın zəruruliyi təkrar istehsal prosesinin mühüm şərtlərindən olan fasiləsizliyin təmin olunması zəruriliyindən irəli gəlir. İstehsalın ahənginin təbiət və digər poqnozlaşdırılmayan zərərli hadisələrin təsirindən pozulması ehtimalı həmişə var. Bu isə sığortanın istehsalın zəruri elementlərindən birinə çevirir. İstehsal münasibətlərində sığorta aşağıdakı vəzifələri yerinə yetirir:
1. Təsərrüfat subyektinə dəymiş zərərin aradan qaldırılması və istehsalın ahənginin təmin olunması;
2. Sosial təminatın təmin olunması.
Sığorta ödənişlərinin yalnız bir təyinatı vardır. O da müəyyən ərazidə müəyyən vaxtda baş verən sığorta hadisəsinin zərərli nəticələrinin aradan qaldırılmasıdır. Sığorta iştirakçıkar arasında qapalı, yenidənbölgü münasibətlərinin xüsusi məcmusu olub, sığorta haqları hesabına məqsədli fondların yaradılmasını və sığorta zərərinin əvəzinin ödənilməsidir. Sığorta fondları bir neçə üsulla yaradılır. Bu üsullar: mərkəzləşdirilmiş və qeyri-mərkəzləşdirilmiş üsullardır.
Mərkəzləşdirilmiş üsul - qanunvericiliyə uyğun olaraq, ölkənin milli gəlirinin və milli sərvətindən ayırmalar hesabına sığorta fondlarının yaradılmasıdır. Məhz bu üsulla dövlət büdcəsinin ehtiyat fondu, ölkənin valyuta ehtiyatı və dövlətin qızıl ehtiyatı formalaşır.
Qeyri-mərkəzləşdirilmiş üsulla - məqsədli fondlar maddi istehsal sferasında fəaliyyət göstərərək müəssisələrdə yaradılır.
Ümumiyyətlə sığortanın rolu aşağıdakı istiqamətlərdə özünü göstəriri:

• 
  əməliyyatın mənfi nəticəsində risk dərəcəsinin azaldılmasında;
  
• 
  zərər və itgilərin ödənilməsi hesabına iqtisadi sabitlikdə;
  
• 
  sığorta fondunun müvəqqəti azad pul vəsaitlərinin investisiya fəaliyyətində iştirakında;
  
• 
  dövlət büdcə gəlirlərinin sığorta təşkilatlarının mənfəətinin bir hissəsi hesabına tamamlanmasında.
  

Sığorta mühafizəsi obyektləri bunlardır:
1. Material dəyəri;
2. İnsan həyatı, sağlamlığı.
Sığortanın bir sıra özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətləri vardır ki, onlar da aşağıdakılardır:

• 
  sığorta fondlarına yığışmış vəsaitlərin məqsədli xarakteri. Təcrübədə sığorta fondunun 3 əsas forması mövcuddur: özünü sığortalama fondu; mərkəzləşdirilmiş ümumidövlət ehtiyyat fondları; sığorta fondu. Bu fondlar əvvəlcədən müəyyən olunmuş hadisələr baş verdikdə zərərlərin örtülməsində istifadə olunur.
  
• 
  münasibətlərin ehtimal xarakterliliyi, çünki müvafiq hadisənin nə vaxt baş verdiyi, onun gücünün necə olacağı, sığortaçılardan hansına onun toxunacağı məlum deyildir;
  
• 
  vəsaitin qaytarılmazlığı, ona görə ki, bu vəsaitlər bütün sığorta edilənlərə ödəmək üçün təyin edilmişdir;
  
• 
  sığorta zamanı sığorta iştirakçıları arasında dəymiş zərərin aradan qaldırılması həyata keçirilir. Sığorta iştirakçıları dedikdə, sığorta olunanlarla sığorta edənlər başa düşülür. Bu cür yenidənbölgü münasibətləri, bir qayda olaraq bütün təsərrüfatı və bütün ölkə ərazisini deyil, ictimai həyatın müəyyən hissələrini əhatə edən zərərin təsadüfü xarakter daşıması ilə şərtlənir. Bu zaman sığorta iştirakçıları nə qədər geniş olarsa, onda zərərin aradan qaldırılmasında hər sığortaçıya o qədər az pul düşər. Sığortalama zərərin aradan qaldırılmasında ən yaxşı vasitədir. Sığortaçılar və sığorta olunan obyektlərin sayı artıqca bu səmərəlilik daha da artır. Sığorta həm də pul vəsaitlərinin sığorta fondunda cəmlənməsinə şərait yaradır. Bu da hər bir sığortaçıya minimum məsrəflə maksimum zərərin aradan qalıdırılmasına zəmin yaradır. Zərərlərin vaxtında aradan qaldırılması fövqəladə halların təsadüfü xarakteri ilə bağlıdı. Belə fövqəladə hallar hər il baş vermir və onların nə vaxt baş verəcəyi də məlum deyil.
  
• 
  zərərin qapalı şəkildə aradan qaldırılması sığorta fondunda səfərbərliyə alınmış vəsaitlərin bilavasitə geri qaytarılmasını şərtləndirir. Hər bir sığorta olunanın sığorta fonduna ayırdığı sığorta ödənişlərinin ancaq bir məqsədi var ki, o da müəyyən ərazidə və müəyyən vaxt müddətində zərərin həqiqi məbləğinin ödənilməsidir. Ona görə də sığorta ödənişlərinin məbləği dəymiş zərərin ödənilməsi formasında geri qaytarılır.
  
• 
  sığorta ərazi vahidləri üzrə zərərin vaxtında bölüşdürülməsini təmin edir. Bunun üçün də bir il ərzində sığorta fondunun vəsaitlərinin səmərəli ərazi bölgüsü üçün çox böyük ərazi və kifayət qədər sığorta obyektinin olması zəruridir.
  

Sığorta müəyyən hadisə baş verdikdə arzuolunmaz nəticələrdə riskin dərəcəsinin aşağı salınmasının əsas metodudur. Sığorta riskləri- əmlak,maliyyə,iqtisadi,siyasi,təbii risklər formalarında olur. Əmlak riski- əmlakın yanğından, zəlzələ,daşqın və digər hadisələrdən təsadüfən zərər görməsidir. Maliyyə riski- kredit sövdələşməsindən olan risk,tədavül xərclərinin,infilyasiya prosesi nəticəsində istehsal xərclərinin gözlənilməz artımı və s. ilə əlaqədar riskdir. İqtisadi risk- qəbul edilmiş qərarların və ya həyata keçirilən fəaliyyətin təsadüflüyü nəticəsində dəymiş itgilərin mümkünlüyüdür. Siyasi risk- dövlət orqanları və ya təşkilati qruplar tərəfindən siyasi motivlər üzrə subyektləri hədələyən qorxu riskidir. Siyasi risk özünə xüsusən hərbi fəaliyyəti, xalq hərəkatını, ticarət və valyuta əməliyyatlarının qadağan edilməsini daxil edir. Təbii risklərə- quraqlıq,su basma,doluvurma və s. hadisələr aiddir.
Yuxarıda deyilən risklər bəşəriyyətə müəyyən zərərlər vura bilər. Zərərlər nəinki maddi, habelə bədbəxt hadisələr formasında fiziki şəkildə də ola bilər. Ona görə də bəşəriyyət həmişə öz mənafelərinin müdafiəsinin daha səmərəli üsulu kimi risklərin sığortalanmasına səy göstərir.
Sığortanın sadalanan bütün bu tərkib hissələri sığortanın iqtisadi mahiyyətini, bu kateqoriyanın ictimai təyinatını ifadə edən funksiyalarda özünü göstərir. Funksiyalar sığortanın maliyyə sisteminin bir həlqəsi kimi xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmağa imkan verən təzahür əlamətləridir. Maliyyə anlayışı öz iqtisadi mahiyyətini hər şeydən əvvəl bölgü funksiyası vasitəsilə ifadə edir. Bu özünü sığortanın funksiyalarında da göstərir. Sığorta öz iqtisadi mahiyyətini əsasən bölgü funksiyası vasitəsilə həyata keçirir. Bu funksiya öz konkret və spesifik təzahürünü, sığortaya aid olan risk, xəbərdarlıq və yığım funksiyalarında tapır.
Sığortanın 4 əsas funksiyası vardır ki, onlar da aşağıdakılardır:

1. 
   risk;
   
2. 
   xəbərdarlıq;
   
3. 
   yığım (əmanət);
   
4. 
   nəzarət funksiyası.
   

Əsas funksiyası kimi risk funksiyası çıxış edir. Sığorta riski, zərər görən təsərrüfatlara pul yardımının göstərilməsi üzrə sığortanın əsas təyinatı ilə əlaqədar olduğundan, risklik funksiyası əsas funksiyalardan biri hesab olunur. Məhz risklik funksiyasının fəaliyyəti nəticəsində dəyərin pul formasının məbləği, təsadüfi sığorta hadisələrinin baş verməsi ilə əlaqədar olaraq, sığorta iştirakçılarının arasında bölüşdürülür. Zərər həmişə meydana çıxa bilər və hətta hər il təkrar oluna bilər. Sığortanın qarşısında qoyulan məqsədlərə uyğun olaraq sığortaçı təşkilat zərərçəkənin təsərrüfat subyektlərinə pul yardımı göstərməlidir. Bu çərçivədə fəaliyyət göstərən sığorta riski funksiyası yenidən bölgü münasibətlərini həyata keçirir. Yenidən bölgü münasibətləri sığortanın mahiyyətini əks etdirməklə yanaşı, sığortanın risk funksiyasını həyata keçirilməsində əsas rol oynayır.
Sığortanın xəbərdarləq funksiyası əsasən sığorta fondunun vəsaitlərinin müəyyən hissəsi hesabına sığorta risklərinin azaldılması tədbirlərinin maliyyələşdirilməsinə istiqamətlənir. Xəbərdarlıq və ya qabaqcadan xəbər vermə funksiyası əhalinin və ya təsərrüfat subyektlərinin öz mümkün itgilərinin nəticələrini aradan qaldırmağa çağırış olmaqla bütün əmlakın, fəaliyyətin, həyatın və s. sığortalanmasını ifadə edir. Yəni sığorta ehtimal olunan itgilərin zərərsizləşdirilməsidir.
Sığortaya görə ayırmalar sığorta fonduna cəlb olunduğu üçün sığorta həm də yığım funksiyasını həyata keçirir. Sığorta vasitəsilə çoxlu miqdarda pul vəsaitlərinin toplanması maliyyə siyasəti baxımından böyük əhəmiyyətə malikdir.
Sığortanın başqa bir funksiyası olan nəzarət funksiyasıdır. Nəzarət funksiyası yuxarıda sadalanan 3 funksiyanın nəticəsi kimi çıxış edir və konkret sığorta münasibətləri zamanı həmin funksiyalarla birlikdə meydana çıxır. Nəzarət funksiyası sığorta fondu vəsaitlərinin formalaşdırılması və istifadəsi ilə əlaqədardır. Sığorta nəzarətinin qanunvericilik sənədləri əsasında həyata keçirilməsi maliyyə nəzarətinin həyata keçirilməsinin tərkib hissəsi kimi çıxış edir.
Beləliklə, sığorta iqtisadi və sosial sferanın ayrılmaz tərkib hissəsi, bazar infrastrukturunun mühüm elementidir. O, cəmiyyətin və təsərrüfat subyektlərinin mənafelərinin qorunmasını təmin etməklə, bilavasitə onların maraqlarına toxunur.