Moslanish – tabiiy tanlanish natijasi ekanligi. Reja

Moslanish – tabiiy tanlanish natijasi ekanligi.
Reja:

1. 
   Moslanish — tabiiy tanlanish natijasi ekanligi
   
2. 
   Moslanish va uning xillari.
   
3. 
   Passiv himoyalanish omillari.
   
4. 
   Himoya rangi. Ogohlaniruvchi rang. Mimikriya.
   

Moslanish — tabiiy tanlanish natijasi ekanligi
Moslanish deyilganda, tirik organizmlarnnng ma’lum muhitda yashab, nasl qoldirishi tushuniladi. Moslanish organizmlarning yashovchanligi, raqobatchanligi, normal nasl qoldirishi bilan uzviy bog‘ liq. Yashovchanlik — organizmlarning o‘zi tarqalgan muhitda genotipini keskin o‘zgartirmay normal yashashidir. Odatda, ontogenezning turli bosqichlarida ro‘y beradigan mutatsion o‘zgaruvchanlik ko‘pgina hollarda organizmlarning yashovchanligini pasaytirib yuboradi, ba’zan esa o‘limga sabab bo‘ladi.
Raqobatchanlik. Bu organizmlarning o‘lik va tirik tabiat, shu jumladan, oziq topish, boshqa jins bilan qo‘shilish, yashash joyini egallashdagi qarshiliklarni yengishidir. Ayrim hollarda organizm yashovchan bo‘lsada, uning raqobatchanligi sust rivojlanadi.
Nasl qoldirish organizmlar urchishining normal borishi bilan uzviy bog‘ liq. Organizmning jinsiy organlari yoki hujayralarida biror kamchilik bo‘lsa, albatta, urug‘ lanish jarayoni normal bormaydi va u nasl bermaydi. Moslanishning yuqorida qayd etilgan uch komponenti tabiiy tanlanish orqali tarixan tarkib topgan, ya’ni ular evolyutsiya natijasi hisoblanadi.
Moslanish xillari
Organik olamdagi moslanish organizm va tur doirasida bo‘lishi mumkin. Organizmlarning moslanishi, avvalo, morfologik belgilarda yorqin namoyon bo‘ladi. Hayvonlarning himoya rangi, ogohlantiruvchi rangi, chalg‘ itadigan rang, mimikriya bunga misol bo‘ladi.
Hayvonlarning himoya rangi ham xilma-xil va ajoyib. Ko‘pgina hayvonlar tanasining rangi atrofdagi muhitga moslashgan bo‘ladi. Masalan, uzoq shimol faunasi — ayiq, tovushqon, kaklik oq rangda, cho‘l hayvonlari — ilon, toshbaqa, echkemar qum rangida bo‘ladi. Doim yashil o‘tlar orasida yashaydigan beshiktervatar, ko‘p shiralar yashil rangda, daraxtlarda hayot kechiradigan qushlar — boyo‘g‘ li, kakku patining rangi bilan daraxt po‘stlog‘ ini eslatadi. Himoya rangi dushmandan saqlanishda muhim ahamiyatga ega. U hayvonlarga o‘z hayotini saqlab qolishga yordam beradi. Himoya rangining 4 xili mavjud. Bular niqoblanish, namoyish qilish, ma’lum narsalarga taqlid qilish va mimikriyadir. Odatda, himoya rangi niqoblanishning bir turidir, kriptik rang, bilintirmay qo‘yadigan aks soya va chalg‘ itadigan rang niqoblanishning aniq turlaridir. Agar hayvon kriptik rangga ega bo‘lsa, uning rangi muhitdagi narsalar rangi bilan qo‘shilib ketib, ko‘zga tashlanmaydigan bo‘lib qoladi. Muayyan ekologik sharoitda ma’lum kriptik rang ustunlik qiladi. Cho‘l hayvonlarida qum rang, Shimoliy qutbda yashovchi hayvonlarda esa oq rang ustunlik qiladi. Ko‘p hollarda hayvonlarning rangi faslga qarab ham o‘zgaradi. Masalan, qishda ko‘p qor yog‘ adigan joylardagi hayvonlarning muayyan rangi yozda boshqa, qishda boshqa bo‘ladi.
Muhitning o‘zgarishiga qarab tez-tez o‘zgarib turadigan kriptik rang eng murakkab hisoblanadi. U hayvonlar to‘qimasidagi maxsus hujayralarda joylashgan xromatoforlar pigment donachalarining ko‘chish layoqati bilan uzviy bog‘ liq. Chunonchi, boshoyoqli mollyuska bo‘lgan kalmarlar suvning rangini darhol o‘zgartiradi. Ularda bunday rang hosil qiluvchi organlar pigmentli hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, ularga nerv bilan ta’minlangan bir qancha muskul tolalari birikkan. Tolalar qisqarganda, pigmentli hujayralar cho‘zilib-yoyiladi va pigment oldingiga nisbatan kattaroq sathni egallaydi. Tolalar bo‘shashganda esa pigmentli hujayralar egallagan sath kichrayadi. Binobarin, tana rangining o‘zgarishi nerv sistemasi ishtirokida boshqariladi. Bunday o‘zgarish boshoyoqli mollyuskalardan tashqari, baliqlar (kambala), amfibiyalar (baqalar), reptiliyalarda (ba’zi kaltakesaklar, xameleonda) ham uchraydi.
Bilintirmay qo‘yadigan aks soya. Bunda hayvonning yelka tomoni to‘q, qorin tomoni esa och rangda bo‘ladi. Bu holat qurtlar, baliqlar, ilonlar, ko‘pgina sut emizuvchilar, qushlarda namoyon bo‘ladi. Agar shu rangdagi hayvonga yorug‘ lik yuqoridan tushsa, uning yelka tomoni birmuncha ochroq tusga kiradi, ayni vaqtda qorin tomoniga soya tushib, hayvon terisining rangi bir xil bo‘lib qoladi. Uning konturi atrofdagi narsalar bilan qo‘shilib ketadi va kuzatuvchiga bilinmay qoladi.
Chalg‘ ituvchi rang. Bunday hayvon tanasi boshdan oyoq dog‘ lar va ola-chipor yo‘llar bilan qoplangan bo‘ladi. Bu dog‘ lar, ola-chipor yo‘llar kuzatuvchi hayvonni o‘ziga qaratib, uning diqkat-e’tiborini chalg‘ itadi. Chalg‘ ituvchi rang qancha xilma-xil bo‘lsa, ular shu qadar ko‘p samara beradi. Chalg‘ ituvchi rang hasharotlarda, amfibiya va sut emizuvchilarda uchraydi. Yo‘lbars, zebra, jirafalar terisining rangini bunga misol qilib ko‘rsatish mumkin.
Ogohlantiruvchi rang kriptik rang hodisasiga qarama-qarshidir. Bunda hayvonlarda ko‘zga yaqqol tashlanadigan qizil, qora, sariq, oq ranglar bir-biriga qo‘shilib ketadi. Xonqizi, tillaqo‘ng‘ iz, yarqiroq kapalaklar, qovoqari va oddiy arilar ogohlantiruvchi rangli hasharotlarga misol bo‘ladi. Odatda, ogohlantiruvchi rangga ega bo‘lgan organizmlar o‘z dushmanlaridan qo‘shimcha moslamalari bilan himoyalanadi. Ular, odatda, zaharli modda, yoqimsiz hid chiqaradi yoki tuk, nayzali qattiq xitin qavatli bo‘ladi.
Himoyalanishning yana bir xili ma’lum narsalarga yoki boshqa organizm turlariga taqlid qilishdir. Ko‘pgina hayvonlar o‘z kushandasi yoki o‘ljasi uchun befarq xisoblangan biror narsaga o‘xshaydi. Masalan, dengiz paxmoq toychasi tashqi ko‘rinishidan suvo‘tga o‘xshab ketadi. Tropik o‘rmonlardagi ko‘p ilonlar chirmovuqqa, daraxt po‘stloqlarida yashaydigan ba’zi kapalaklar, mo‘ylovli qo‘ng‘ izlar, o‘rgimchaklar lishaynikka o‘xshaydi. Malayyada yashaydigan kallima kapalagi esa qanotlarining shakli, naqshi va tomirlanishi bilan daraxt bargini eslatadi. Odimchi qurt daraxt so‘galiga o‘xshaydi. Bu hodisa tayoqcha qurtda ayniqsa ko‘zga yaqqol tashlanadi. Bunday hodisa tabiatda juda ko‘plab uchraydi. Taqlid qilishning yana bir xili mimikriya hodisasidir. Mimikriya bir qancha olimlar tomonidan o‘rganilgan. Chunonchi, Uolles Malayya arxipelagida tarqalgan va Rarilio avlodiga mansub kapalaklarda mimikriya hodisasini kuzatdi va uning sabablarini tushuntirib berdi. U shuningdek, Kallima rara11esta kapalagi qanotlarining old va orqa tomonlari turli rangda ekanligini, xavf-xatar tug‘ ilgan vaqtda u qanotlarini birlashtirib, so‘ligan barg shakliga kirishini va shu tufayli dushmandan o‘zini himoya qilishini aniqlagan. Mimikriya deganda, bir organizmning rangi va shakli jihatdan boshqa organizm yoki uning ayrim organlariga, tashqi muhitdagi narsalarga o‘xshashligi tushuniladi. Mimikriya 2 xil bo‘ladi. 1862 yili Bets dushman tomonidan ko‘plab iste’mol qilinadigan kapalaklar soxta ogohlantiruvchi rangta ega bo‘lsa, ya’ni tashqi qiyofasi bilan yeb bo‘lmaydigan ogohlantiruvchi rangga ega kapalaklarga o‘xshash bo‘lsa, dushmandan himoyalanishi mumkin ekanligini kuzatgan. Mazkur faraz yordamida olim Janubiy Amerikada tarqalgan o‘zaro qon-qarindosh bo‘lmagan kapalaklarning rang tomondan o‘xshashligini tushuntirib berdi. Shunga binoan, Bets mimikriyasida o‘xshashlik hosil qiluvchi juftning taqlid qiluvchi organizmi himoyalanish xossalaridan mahrum bo‘ladi, lekin uning rangi, shakli himoyalangan nusxaga o‘xshaydi. Chunonchi, oq kapalak tashqi ko‘rinishidan gelikonid oilasiga mansub, yeb bo‘lmaydigan kapalakka, tukli ari pashshasi esa tukli ariga, arisimon kapalak esa ariga o‘xshash bo‘ladi va hokazo.
1879 yili F. Myuller organizmlar orasidagi o‘zaro o‘xshashlik boshqacha yo‘nalishda ham vujudga kelishini qayd qildi. Uning mulohazasiga ko‘ra, qushlar qaysi hasharotni yeb bo‘ladi, qaysisini yeb bo‘lmaydi, degan muammoni yechishi uchun ogohlantiruvchi rangga ega hasharotlarning bir nechtasini «tatib ko‘rishi» kerak. Bunday sharoitda agar ikkita yeb bo‘lmaydigan hasharot turi o‘xshash bo‘lsa, ularning har ikkisining soni nisbatan kamayadi. Shunga ko‘ra, har bir turdagi qirilib ketgan organizmlarning soni bir turga mansub organizmlar qirilganiga qaraganda ancha kam bo‘ladi. Binobarin, Myuller mimikriyasida himoyalangan ikkita yoki bir nechta organizm tashqi tomonidan bir-biriga o‘xshaydi, natijada mimikriya halqasi hosil bo‘ladi. Chunonchi, Janubiy Amerikaning ba’zi yerlarida birgalikda yashaydigan kapalaklarning Danailoe, Neotropidae, Heliconidal, Acralinae oilalarida o‘zaro taqlid qilish xususiyati mavjud. Albatta, bu kapalaklarni yeb bo‘lmasligi haqida qushlarda shartli refleks hosil bo‘lguncha, har bir turdan ma’lum miqdordagi organizm nobud bo‘ladi. Lekin o‘zaro taqlid qilish mavjudligi tufayli har bir turdan qirilgan organizmlar soni anchagina kam bo‘ladi. Arilar ko‘pchilik turining tanasi qora va sarg‘ ish rangda bo‘ladi. Ko‘p asalarilarda ham shunday ranglarni ko‘rish mumkin. Binobarin, ular ham mimikriya halqasini hosil qiladi. Organizmlar orasida keng tarqalgan xilma-xil rang va shakllarning asosiy kategoriyalari ana shulardan iborat.
Morfologik moslanish bilan bir qatorda fiziologik moslanish ham mavjud bo‘lib, u tana temperaturasining, qonda tuz va qand konsentratsiyasining turg‘ un holda saqlanishiga qaratilgan. Fiziologik moslanish dinamik va statik xillarga bo‘linadi. Dinamik moslanishda organizm shaxsiy hayotining turli bosqichlarida atrof-muhitdagi tuz, namlik, temperatura o‘zgarishlariga nisbatan moddalar almashinuvi birmuncha o‘zgargan holda o‘z turg‘ unligini saqlaydi. Statik moslanish fiziologik turg‘ unlikni saqlashga qaratilgan. Agar statik moslanishda fiziologik turg‘ unlik ro‘y bersa, aksincha, dinamik moslanishda moddalar almashinuvini o‘zgartirish orqali tashqi muhitning salbiy ta’siri kamaytiriladi.
Bioximiyaviy moslanish fermentlar yordamida hujayra, organlar, organizmdagi bioximiyaviy reaksiyalarning tartibga solinishiga asoslanadi. Oqsillar, uglsvodlar, yog‘ larning va boshqa organik kislotalarning sintezlanishi, parchalanishi orqali moddalar almashinuvining boshqarilishi bioximiyaviy moslanishga misol bo‘ladi. Bioximiyaviy moslanishlar tashqi muhit omillariga bog‘ liq holda har xil kechadi. Chunonchi, quruqlikda yashaydigai umurtqasizlar, sudraluvchilar, sut emizuvchilarda ammiak siydik kislota holida tashqi muhitga ajraladi, suvda yashaydigan hayvonlarda nafas olish davrida butun tanasi orqali ajralib, suv bilan tezda yuvilib ketadi.
Etologik moslanish umurtqasiz yuksak va umurtqali hayvonlar taraqqiyotining barcha bosqichlarida kuzatilib, hayvon xatti-harakatining barcha tomonlarini qamrab oladi. Bunga oziq topish va to‘plash, yirtqichlardan himoyalanish, ob-havo noqulay kelgan vaqtda o‘zini panaga olish, jinsiy qo‘shilish davridagi xatti-harakatlar, jinsiy qo‘shilish, naslni himoya qilish kabi moslanishlar kiradi. Etologik moslanish tug‘ ma va yashash davrida orttirilgan bo‘ladi.
D. K. Belyayev ma’lumotiga ko‘ra, yirtqich hayvonlarda hurkovchanlik, xushko‘rmaslik kabi xatti-harakatlar tug‘ ma bo‘lib, genetik zaminga ega. Yashash davrida orttirilgan moslanishlar shartli reflekslar shaklida bo‘lib, u hayvon organizmining atrof muhitga yaxshiroq moslanishiga imkon beradi. Organizmlarning moslanishidan tashqari, tur doirasidagi moslanishlar ham mavjud. Ularga kongruensiya, mutabillik, tur ichidagi polimorfizm, populyatsiyadagi organizmlarning zichligi, miqdori hamda nasl berish darajasi kiradi. Kongruensiya turning urchishi va mavjudligini ta’minlovchi individning bir qancha morfofiziologik va xatti-harakat belgilaridir. Turning urchishi uchun reproduktiv kongruensiya muhim ahamiyatga ega. Reproduktiv kongruensiyaning bir qismi urchish bilan bevosita bog‘ liq. Erkak va urg‘ ochi organizmlarning jinsiy organlarini bir-biriga, shuningdek, ona organizmning o‘z bolasini sut bilan boqishga mosligi shular jumlasidandir. Reproduktiv kongruensiya urchish bilan bilvosita bog‘ liq bo‘lishi ham mumkin. Bunga boshqa jinsni topishga yordam beruvchi signallar kiradi, ular ko‘rish, tovush, hid bilish shaklida bo‘ladi.
O‘simliklarning bir turga mansub formalarining birgalikda rivojlanishi ularning shamol, hasharotlar orqali changlanishiga yordam beradi. Yosh nihollarning birgalikda rivojlanishi yashash uchun kurashda katta afzallikka ega, Chunonchi, chigit uyaga bitta yoki ikkitadan ekilsa, ko‘p hollarda yosh nihol qatqaloqni yorib, yer yuzasiga chiqolmay nobud bo‘ladi. Sabzi, bug‘ doy siyrak ekilsa, yosh nihollarning ko‘pchiligi yetarli urug‘ hosil qilmaydi. Reproduktiv kooperatsiya qushlar bilan sut emizuvchilar yosh organizmlarni boqishi va himoya qilishida ham ma’lum rol o‘ynaydi.
Trofik kooperatsiya. Yakka organizmlarga nisbatan olganda, birlashish hayvonlarning oziq topishida, o‘simliklarning oziq moddalardan foydalanishida katta samara beradi. Buni qishda bo‘rilarning bir necha oilalari birlashib, yirik tuyoqli hayvonlarga hujum qilishi yoki Afrikada yashovchi giyena itlarining voyaga yetganlarining 20-30 tadan bo‘lib, kiyiklarni ovlashi, o‘simliklarning zich bo‘lib o‘sishi tufayli namni saqlashi va bu bilan normal rivojlanishi uchun zarur sharoit yaratishi misolida ko‘rish mumkin. Bunday kooperatsiya ayniqsa soya soluvchi, nam sevuvchi o‘simliklarga xosdir. Masalan, qarag‘ayzor o‘rmonda daraxtlar shox-shabbasining bir-biriga qo‘shilib ketishi natijasida yerga ko‘pincha quyosh tushmaydi va bu o‘z navbatida tuproq doim nam holatda saqlanishiga imkon beradi. Shox- shabbaning zich o‘sishi ayrimlarining barglar, ildizlarning qurib qolishiga va ularning mikroorganizmlar ishtirokida parchalanishi esa tuproqning organik va mineral moddalar bilan boyishiga ijobiy ta’sir etadi.
Konstitutsial kooperatsiya noqulay sharoitda yashab qolish uchun organizmlarning to‘planishidan iborat. Organizmlarning to‘planishi tufayli vujudga kelgan mikroiqlim ayrim organizmlar va ularning guruhi yashab qolishi uchun qulay sharoit yaratadi. Konstitutsial kooperatsiya turg‘un tashkil topgan yoki vaqtincha to‘plangan organizmlarda uchraydi. Masalan, Antarktida pingvinlari havo o‘ta sovuq bo‘lgan vaqtda zich halqasimon guruh hosil qiladi. Halqaning o‘rtasida chetidagiga nisbatan temperatura bir necha daraja yuqori bo‘ladi. Halqa o‘rtasida bir oz «isingan» pingvinlar so‘ng boshqa pingvinlar tomonidan chetga surib chiqariladi. Shu yo‘l bilan o‘ta past temperaturadan saqlanadi.
Baqalar ham qishli-qirovli kunlarda bir-biriga yopishib, koptoksimon shakl hosil qiladi. To‘da o‘rtasidagi baqalar tanasining temperaturasi chetdagi baqalar hisobiga birmuncha ortadi. Shundan so‘ng ular chetga siqib chiqariladi, chetdagi baqalar esa aksincha, o‘rtadan joy oladi. Binobarin, vaqtincha guruhdagi baqalar o‘z o‘rnini o‘zgartirishi hisobiga noqulay sharoitda nobud bo‘lmaydi. Qum barxanlaridagi o‘simliklarning popuk ildizlari o‘zaro qo‘shilib ketishi, ularga beqaror tuproq qatlamida saqlanishga imkon beradi. Tur ichidagi har xil reproduktiv, trofik va konstitutsial kooperatsiyalar ham kongruensiyaga kiradi.