Moskva davlat pedagogika universiteti

2. O`qitish boshqa tillarda olib boriladigan maktablarda o`zbek tilini o`qitishning uslubiy asoslari .
Mamlakatimiz demokratik jamiyat va adolatli huquqiy davlat barpo etar ekan, o‘z hududida istiqomat qilayotgan barcha millat va elatlarning sha’ni va g‘ururiga daxl qilmaydigan, ularning inson huquqlari va konstitutsiyaviy huquqlarini poymol etmaydigan, balki ta’minlovchi til to‘g‘risidagi qonun qabul qilishga intildi. til siyosati masalalarida ham ularning tengligi. Zero, O‘zbekiston Respublikasi hududida 130 dan ortiq millat va elat vakillari istiqomat qiladi. “O‘zbek tilini davlat tili deb e’lon qilish uni majburan joriy etish yoki boshqa tillarning imkoniyatlarini pasaytirgan holda sun’iy ravishda alohida ta’sir va obro‘-e’tibor yaratish degani emas. Aksincha, bu tarixiy voqea O‘zbekiston tarixida ilk bor hozirgi til siyosatiga huquqiy asos bo‘lib xizmat qilmoqda. O‘zbekistonda ikki marta “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonun qabul qilingan. Birinchi marta 1989-yil 21-oktabrda “Oʻzbekiston SSRning Davlat tili toʻgʻrisida”gi qonuni, ikkinchi marta 1995-yil 21-dekabrda “Mustaqil Oʻzbekiston Respublikasining Davlat tili toʻgʻrisida”gi qonuni sifatida qabul qilingan. Prezidentimiz I.Karimov ta’kidlaganidek , “Bu qonun boshqa respublikalarda qabul qilingan til hujjatlaridan o‘zining demokratik mohiyati bilan ajralib turadi. Bu Estoniya Respublikasining davlat tilidir”, — deyiladi xabarda. Ta’lim boshqa tillarda olib boriladigan ta’lim muassasalarida o‘zbek tilining ikkinchi til sifatida o‘qitilishi o‘zbek tiliga davlat tili maqomi va istiqlol tufayli berilgan imkoniyatlardan biriga aylandi. Rus sinf guruhlarida o‘zbek tilini o‘qitish metodikasi roppa-rosa bir asrlik tarixga ega. Oʻzbek tilini oʻqitish dastlab rus tizimidagi maktablarda boshlangan. 1905 yildan Turkiston general-gubernatorining buyrugʻiga asosan “Turkiston hududida yashovchi rus jamoasining bolalari mahalliy til va yozuvni bilishlari shart”.
"zarur". Shunday qilib, qanday maqsadda bo‘lmasin, rus bolalariga o‘zbek tili o‘rgatildi. Qozoq, turkman, qoraqalpoq, qirg‘iz va tojik tillarida o‘qitiladigan maktablarning 2-9-sinflarida o‘zbek tili asosiy fan sifatida o‘qitildi. davlat tilida erkin fikr yuritish, o‘z fikrini yozma va og‘zaki nutqda to‘g‘ri bayon etish ko‘nikmalarini egallash, o‘zbek xalqining milliy-madaniy qadriyatlari, madaniyati, boy adabiy-badiiy merosi bilan yaqindan tanishishni ta’minlash masalasining davlat ahamiyatiga ega ekanligini anglatadi. “Davlat tili to‘g‘risida”gi qonunning qabul qilinishi tufayli mamlakatimizda o‘z madaniyati va an’analariga ega 130 dan ortiq millat vakillari farzandlarining o‘zbek tilini yanada samarali o‘rganishi uchun yetarli shart-sharoit yaratildi. boshqa tillarda olib boriladigan ta’lim muassasalarida davlat tilini o‘qitishga munosabat o‘zgardi. Bu esa ushbu turdagi ta’lim muassasalarida pedagogik texnologiyalardan foydalangan holda jahon andozalari darajasida o‘qitish mazmuni va uslublarini doimiy ravishda takomillashtirishni taqozo etadi. Bugungi kunga qadar o‘qitish boshqa tillarda olib boriladigan umumta’lim maktablari uchun o‘zbek tilidagi yangi avlod o‘quv dasturlari va darsliklari joriy etilmoqda. Biroq davlat tilini o‘qitishni takomillashtirish maqsadida tegishli darajada uslubiy adabiyotlar yaratishda qator muammolar mavjud. Tajribadan ma’lumki, bunday holat o‘zbek tili darslarini DTS talablari darajasida tashkil etishga, o‘quvchilarning davlat tili bo‘yicha bilim va tushunchalarini, ko‘nikma va malakalarini shakllantirishga salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda. O‘qitish qoraqalpoq tilida olib boriladigan maktablarda davlat tilini o‘qitishni aniq maqsad sari yo‘naltirish, o‘qitishda qat’iy ketma-ketlikka rioya qilish, til o‘rgatishda adabiyot qudratiga tayanish, bilimlarni yangilash bilan bog‘liq muammolar yuzaga keldi. o‘qitishning uslubiy mazmunini, pedagogik texnologiyalarni boyitishni takomillashtirishni, bu boradagi masalalarni ilmiy-uslubiy nuqtai nazardan zudlik bilan hal qilishni taqozo etadi. Boshqa tillarda o‘qitish maktab o‘quvchilarini davlat tilini mukammal bilishi, o‘z fikrini yozma va og‘zaki nutqda to‘liq ifoda eta olishi, umuminsoniy qadriyatlarni chuqur anglab etishi, o‘zbek xalqining azaliy qadriyatlari namunasi sifatida namoyon bo‘ladi. rus maktablarida oʻzbek va qoraqalpoq tillari taʼlimi R.Yoʻldosheva , K.Xusanboeva , R.Niyozmetova , M.Rixsieva , D.Toshxoʻjaeva , M.Ergasheva , A.Naurizboyeva , pedagogika fanlari nomzodlari, E.Oʻzbek adabiyoti. qozoq maktablarida Abduvalitova , Sh.Bo‘ronova , M.Ernazarova , Qiyosovlar qoraqalpoq maktablari va kasb-hunar kollejlarida o‘zbek va rus tillarini o‘qitishga oid ilmiy ishlari, uslubiy maqolalari va kitoblarida tahlil qilinadi . Ta’lim qoraqalpoq, qozoq, qirg‘iz va turkman tillarida olib boriladigan maktablarning davlat tilidagi ta’limida turkiy tillarning birodarligini hisobga olgan dastur va darsliklar emas, balki rus tilida ta’lim olayotgan o‘quvchilar uchun yaratilgan o‘quv dasturlari va darsliklardan foydalanilayotgani, o‘qituvchilar uchun o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar yaratishda ijobiy o‘zgarishlar kuzatilmayapti, bu esa ta’lim sifatini oshirishga keskin ta’sir ko‘rsatmoqda. O‘rta umumta’lim maktablarida, shuningdek, ta’limning boshqa bosqichlarida o‘zbek tilini davlat tili sifatida o‘qitish katta ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga ega: o‘quvchilarga o‘zbek tilini o‘rgatish bilan birga, milliy-ma’naviy qadriyatlarni o‘rgatish, yoshlar tarbiyalanadi. toki, insonning komil inson bo‘lib yetishishi, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, “Xalqimizning intellektual boyliklarini, jahon ilm-fani va madaniyatining eng yaxshi yutuqlarini o‘ziga singdiradigan yangi avlodni tarbiyalash” Davlat tili fanining asosiy vazifasidir. hisobga oladi.
Bugungi kunga qadar ta’lim jarayonining barcha bosqichlarida – maktabgacha ta’lim, boshlang‘ich ta’lim, umumiy o‘rta ta’lim, o‘rta maxsus ta’lim, oliy ta’lim tizimida kadrlar tayyorlash – boshqa tilda darslar olib borilmoqda, dasturlar, muhim risolalar, o‘quv qo‘llanmalar va darsliklar, guruhlar o‘zbek tili fanining mazmuni va o‘qitish metodikasi bo‘yicha yaratilgan. Xususan, umumta’lim maktablari va oliy o‘quv yurtlarida “O‘zbek tili” fanini o‘qitish bo‘yicha yaratilgan qator dastur va o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar ijobiy natijalar berdi. Ularning aksariyati ta'lim rus tilida olib boriladigan muassasalar uchun mo'ljallangan. O‘zbek tilini davlat tili sifatida o‘qitishning maqsad va shartlari til materialining hajmi, xarakteri va xususiyatini belgilaydi. O'quv materialini tanlash va tashkil etish umumiy va maxsus tilshunoslik faktlariga qarab amalga oshiriladi. Ularning yechimi tilshunoslik bilan, til materialining huquqiy tabiatga ega ekanligi, til va nutq, ularning o‘zaro ta’siri va vazifalari bilan bog‘liq. Tildan amaliy foydalanish, ya'ni nutqni o'zlashtirish uchun nafaqat til vositalari va ulardan foydalanish qoidalarini, balki nutq jarayonida faol qo'llanilishini ham bilish kerak. Xulosa qilish mumkinki, o'quv jarayonida nafaqat esda saqlash va til vositalaridan foydalanish qobiliyatini mustahkamlash, balki muloqotda, ya'ni nutqiy harakatlarni bajarishda amaliyotni ham hisobga olish kerak. Til va nutq birliklarini farqlash, ularning o‘ziga xos xususiyatlarini aniqlash, til birliklari hisoblangan fonema, morfema, so‘z, gaplarning o‘zlashtirilishi jarayonini ta’minlash uchun ularning o‘ziga xos xususiyatlarini bilish zarur. Bunday material tilshunoslikdan olingan. Ona tili tizimini yaxshi bilish o‘quvchilarga o‘zbek tilini o‘qitishda katta yordam beradi. Ona tili bo‘yicha ko‘nikma va malakalar o‘zbek tiliga o‘tkaziladi. “ Birgelkili ” mavzusidan olingan bilimlar tufayli “ oshik ” va “ chillak ” so‘zlari orasiga vergul to‘g‘ri qo‘yiladi. agza ". O‘quvchi sodda gaplarni qo‘shma gapda qo‘llash va Janapai yordamida bog‘lanish haqida olgan bilimlari tufayli boshqa tinish belgilarini to‘g‘ri qo‘ya oladi . Shu bilan birga, ona tili o‘zbek tilini o‘rganishga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, o‘quvchilar o‘zbek tili tovushlarini o‘z ona tili tovushlari kabi talaffuz qiladilar: chang chang emas; chokila emas , chokila ; otam emas, otam emas, charchagan emas, balki kabi Chunki lotin alifbosiga asoslangan qoraqalpoq alifbosida rus tilidagi h, sh va u tovushlarini bildirish uchun sh harf birikmasi ishlatiladi. Bu holat o‘quvchilarning o‘zbekcha talaffuziga ta’sir qiladi. O‘zbek tilini o‘rgatishda bu jihatlarni oldindan belgilab, o‘qitishning mos uslublarini ishlab chiqish zarur. O‘zbek tilini davlat tili sifatida o‘qitishda o‘quvchilarning yosh va psixologik xususiyatlariga, qiziqishlariga alohida e’tibor qaratish lozim. Ularning ehtiyojlarini hisobga olgan holda ta'lim jarayonida quyidagi lingvistik va didaktik munosabatlarni hisobga olish kerak:
1. Ko‘pmillatli O‘zbekiston Respublikasida o‘rganilayotgan tilning muloqot vositasi ekanligiga e’tibor qaratish.
2. Ijtimoiy va shaxsiy ahamiyatga ega bo'lgan ta'lim mazmunini tanlash, bu o'quvchilarni faollikka undaydigan ma'lumotlar bilan tanishtirish.
3. Talabalar uchun tabiiy muloqotning vaziyatlari va sohalariga e'tibor bering.
4. Qulay kommunikativ vaziyatlarni yaratish. Tanish va notanish odamlar bilan muloqotga tayyor bo'lmagan vaziyatlarga kirishni o'rganish, muloqot qilish uchun mos til vositalarini tanlash va ulardan foydalanish ko'nikmalarini shakllantirish va rivojlantirish.
5. O`quvchilarning til o`rganishga bo`lgan qiziqishi va moyilligini chuqurlashtirish.
6. Bozor, demokratik, ijtimoiy, ma’naviy, ma’rifiy mavzular, milliy g’oya ruhiga mos matnlardan foydalanish; o'quvchi shaxsini, ijtimoiy hayotni rivojlantirishda mehnat va ta'limning ahamiyatiga e'tibor berish
tadbirkorlik va ishbilarmonlik masalalariga oid nutqiy vaziyatlardan darsda va darsdan tashqari ishlarda foydalanish.
7. O‘quvchilarda Vatanga muhabbat, istiqlol g‘oyalariga sadoqat, milliy va umuminsoniy qadriyatlarga hurmat tuyg‘ularini tarbiyalash.
8. Ta’lim jarayonida milliy qadriyatlar, an’analar, mahalliy xususiyatlarni aks ettiruvchi ma’lumotlardan keng foydalanish.
9. O‘zbek va qoraqalpoq xalqlarining etnik-madaniy o‘ziga xosligi bilan tanishish o‘zbek tilini o‘qitish mazmunini yanada boyitishini hisobga oling.
Fanning uslubiy asosini O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi Davlat qonuni, “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi”, mamlakatimiz Prezidenti tomonidan keyingi yillarda ta’lim sohasida qabul qilingan me’yoriy hujjatlar tashkil etadi. I. A. Karimov ta’lim-tarbiya va xalqlar do‘stligini rivojlantirish, metodistlarning ta’lim-tarbiya haqidagi fikrlari ustida ish olib bormoqda. O‘zbek tilini davlat tili sifatida o‘qitishdan asosiy maqsad. Barcha ijtimoiy fanlarda bo‘lgani kabi o‘zbek tilini davlat tili sifatida o‘qitishda ham quyidagi maqsadlar ajratiladi:
kommunikativ ekanligidan kelib chiqadigan maqsad muloqot vositasidir. O‘quvchilar o‘zbek tilida muloqot ko‘nikmalarini rivojlantiradi, ya’ni. o'zbek tilida so'zlash, o'qish va yozish qobiliyatlari.
2. Umumiy tarbiyaviy maqsad. O‘quvchilar tafakkurini rivojlantirish, o‘zbek xalqining tarixi, adabiyoti va madaniyati haqida yangi g‘oyalar, bilim va ma’lumotlar berish orqali o‘quvchilarning dunyoqarashini kengaytirishga mo‘ljallangan.
3. Tarbiyaviy maqsad. Xalqlar do‘stligi, axloqiy-estetik tarbiya, mehnatga munosabatni tarbiyalash o‘quvchilar tomonidan o‘zbek tilidagi materiallar orqali amalga oshiriladi.
4. Rivojlanish maqsadi. Talabaning lingvistik faktlarni tahlil qilish, umumlashtirish, mustaqil xulosalar chiqarish, qo‘shimcha adabiyotlardan foydalanish, lug‘at va qo‘llanmalar bilan mustaqil ishlash, darsdan tashqari mashg‘ulotlarga mustaqil tayyorgarlik ko‘rish ko‘zda tutilgan. Milliy tilni o‘rgatish o‘quvchilarning kundalik, ta’lim-tarbiya, ijtimoiy-siyosiy, madaniy sohalarda o‘zbek tilida og‘zaki va yozma muloqot qilish imkoniyatini yaratibgina qolmay, balki o‘zbek adabiyotining mumtoz va zamonaviy namunalarini o‘qish va tushunish imkonini yaratadi . ham yordam beradi. Eng muhimi, o‘quvchilarni o‘zbek tilida muloqot qilishga o‘rgatish: savol berish, suhbatdosh bilan u yoki bu narsaga aniqlik kiritish, rozilik yoki kelishmovchilikni bildirish, so‘rash, buyruq berish, vaziyatga baho bera olish, javob berish, qanday qilib, shuningdek suhbat o'tkazadi, ular kutilmagan boshlanish va rivojlanish kabi ko'nikmalarni o'rganadilar. O‘zbek tilini o‘qitish jarayonida muloqot va nutq ko‘nikmalarini shakllantirishga asoslangan tarbiyaviy maqsadlar ham amalga oshiriladi. Buning uchun o‘zbek adabiyoti o‘zbek tilini o‘qitishning tarkibiy qismiga aylanishi kerak. Adabiyotshunoslik uchun tanlangan asarlar o‘zbek xalqining an’analari, madaniyati va tarixini o‘zida aks ettirishi, dolzarb mavzularni qamrab olishi, badiiy yetuklik darajasi bilan ajralib turishi kerak. Davlat tilini o‘qitishning vazifalari quyidagilardan iborat deb hisoblaymiz:
1. Kommunikativ-nutq, leksik-grammatik materialni muayyan tizimga keltirish; imlo va imo-ishora qoidalarini o'rganish; ishchi hujjatlarni yuritish ko'nikmalarini shakllantirish.
2. Bilim, ko‘nikma va malakalarni chuqurlashtirish; nutq madaniyati haqida kerakli minimal bilimlarni berish, lug'atlardan foydalanish ko'nikmalarini shakllantirish, matn bilan ishlash qobiliyatini rivojlantirish.
3. O‘quvchilar nutqini yetarlicha so‘z boyligi va muloqot va nutqiy malakalar bilan boyitish.
4. O‘zbek xalqining milliy-madaniy xususiyatlari haqidagi bilimlarini kengaytirish.
5. Fanlararo aloqadorlik , xususan, O‘zbekiston va Qoraqalpog‘iston tarixi, geografiyasi, tili va adabiyoti bo‘yicha qoraqalpoq tili va adabiyoti, tarix, geografiya, biologiya kabi fanlar bo‘yicha o‘quvchilarning bilimlarini chuqurlashtirish.
6. O`quvchilarni erkin fikrlashga o`rgatish.