Moskow mining institute publishing house

V = V + V
г.к к.т к.п
Bunda, V_Km - karyerni foydalanishga topshirish vaqtida o’tilgan tashqi
kapital transheyalar hajmi, м³;
V_Kn - karyerning foydalanishga topshirilishida karyerning birinchi holati hajmi, м³.
Boshlang;ich karyerning birlamchi hajmi uning ko’ndalang kesim yuzasining (6.18-rasm.) karyer maydoni uzunligiga ko’paytmasiga teng. Karyerning ko’ndalang kesimi grafik tuzilishlar yo’li bilan o’matiladi. Avval kon uyumi ko’ndalang kesimida gorizontal chiziqlar o’tkaziladi, ular karyer pog’onalaming ostki maydonchalarining balandlik nuqtalariga mos keladi. Karyerning ko’ndalang kesimini o’matish qazib olish gorizontidan boshlanadi. Masshtabda qazuvchi gorizontdan o’tuvchi (karyerni foydalanishga topshirish vaqtida ochilgan) qirqim transheyaning ko’ndalang kesimi chiziladi, u qazib olish gorizontida o’tiladi, keyin esa, uning yuqori brovkalaridan yuzada karyer bortlari o’tkaziladi. Qirqim transheyaning joylashuviga ko’ra ikkala bort ham ishchi bo’lishi mumkin yoki bitta bort - ishchi, ikkinchisi esa - ish olib borilmaydigan bo’lishi mumkin. Qazib oluvchi pog’onaning yuqori maydonchasi kengligi ishchi maydon kengligini va foydali qazilma
zaxiralarining ochilgan kengligini o’z ichiga oladi.


6.18-rasm. Foydalanishga topshirish vaqtida karyerning ko’ndalang kesimi:
B_pm - kesuvchi transheya asosining kengligi; З_е- foydali qazilmalarning ochilgan zaxiralari; 1 - karyerning oxirgi konturi

Karyerning ko’ndalang kesimi o’lchamlariga mos holda har bir pog’ona chegarasidagi kesish maydoni aniqlanadi. Har bir pog’ona bo’yicha kon ishlari hajmi har bir pog’ona kesimi har pog’ona kesim yuzasining pog’ona ish fronti uzunligiga ko’paytmasiga teng. Zarur hollarda pog’onadagi ishlar hajmi qirqim transheya o’tish bo’yicha ishlar va bortlarni ko’chirish bo’yicha ishlarga bo’linadi. Shu tariqa, karyerni foydalanishga topshirish vaqtidagi kon - kapital ishlar hajmi har bir gorizont bo’yicha ishlar hajmi va kapital transheyalar tizimi hajmining umumiy yig’indisiga teng, ya’ni:

п
v,, = £ S,L,₊ V_RI
i=l
Bunda, S - i-pog’onaning qirqim yuzasi, m;
L - i-pog’onaning ishlar fronti uzunligi, m;
p -karyerni foydalanishga topshirish vaqtida pog’onalar soni.
Kapital va qirqim transheyalarni o’tish bo’yicha ishlar, ishchi maydonlar va normativ ochilgan foydali qazilma zaxiralarini hosil qilish, kerakli uskunalar, bu ishlarning ketma-ketligi va bajarilish muddati hisoblar bilan aniqlanadi va karyerning qurilish grafigida qayd etiladi.
Kon kapital ishlar quyidagi ketma-ketlikda bajariladi. Birinchi pog’onani ochuvchi kapital transheyalar o’tiladi. Keyin kapital transheya ortidan birinchi pog’onada qirqim transheya o’tiladi. Bundan keyin birinchi pog’onaning qirqim transheyasining bitta yoki ikkita borti siljitish amalga oshiriladi. Keyin ikkinchi pog’onani ochuvchi kapital transheya o’tiladi. Ikkinchi kapital transheya oxiridan ikkinchi pog’onaning qirqim transheyasi o’tiladi va h.k. Aniq sharoitlarda karyer qurilishining bunday ketma-ketligii bir qancha o’ziga xosliklarga ega bo’lishi mumkin.
Karyer qurilish grafigini tuzishda ekskavatorning ishga kiritishning ratsional tartibini ko’rib chiqish kerak, bu ularning maksimal foydalanilishni, karyerning qurilishining minimal vaqti va sarfini ta’minlaydi.

9. 
   KON LAHIMLARINI O’TISHDA MARKSHEYDERLIK ISHLARI
   

Kapital va qirqim transheyalar o’tishda marksheyderlik xizmatining quyidagi asosiy vazifalari bor:

• 
  transheyaning loyiha o’qini, uning ko’ndalang kesimlari va asosining balandlik nuqtalarini naturaga tushurish;
  
• 
  belgilangan yo’nalish, kesim va balandlik nuqtalari bilan transheyaning o’tilishi to’g’riligini nazorat qilish;
  
• 
  qazib olinadigan va qazib olingan tog’ jinslari hajmini aniqlash. Transheyalar o’tishda marksheyderlik ishlari uchun asos bo’lib tasdiqlangan
  

loyiha, karyerning bosh plani, balandliklari ko’rsatiladigan koordinatalar, direktsion burchaklar, burilish nuqtalari koordinatalari, qaytish burchaklari, qiyalik radiuslari, asosining balandlik nuqtalari yoki transheyaning balandlik nuqtalari (boshlang’ich nuqta) va qiyalikning loyihaviy kattaligi shuningdek ko’ndalang kesimlari ko’rsatilgan transheyalar rejasi xizmat qiladi. Transheyaning ko’ndalang o’qi joylashuvini aniqlagandan keyin naturada uni piketlarga bo’lish amalga oshiriladi, bo’lish har 20-50m (piketaj) da amalga oshiriladi, shundan so’ng piketlar bo’yicha bo’ylama va ko’ndalang nivelirlash amalga oshiriladi. Nivelirlash ma’lumotlariga ko’ra loyiha-reja va transheyaning ko’ndalang kesimi tuziladi.
Tog’ yonbag’rida transheyani o’tkazishda transheya o’qi bo’ylab har 20­50m da nol ishlar nuqtasini xalqachalar bilan belgilab qo’yiladi, ya’ni transheya asosining loyiha nuqtasining yer yuzasi bilan kesishish nuqtasini. Trassaning nol nuqtalarini aniqlagandan so’ng uni tekislash amalga oshiriladi. Ko’plab burilish burchaklari mavjudligida qiyaliklarga bo’linadi. Trassaning tekislangan qismini xalqalar bilan belgilab olishadi. Ekskavator mashinistiga o’q bo’ylab harakatlanish yo’nalishim ko’rsatish uchun vexlar o’matiladi. Nol ishlar nuqtasiga perpendikulyar holda har 20-50 m da transheya bortining yuqori qismini ko’rsatadigan kesilmalar o’matiladi. Kesilmalar oxiri piketlar bilan belgilanadi. Kesilmalarning gorizontal holati transheya asosi va transheya borti qiyaligining gorizontal holati yig’indisi bilan aniqlanadi.
Transheyani o’tishning transportsiz usulida (draglaynlardan foydalangan holda va tog’ jinsini bir yoki ikkita bortda joylashtirishda) qazilmaning o’qi har 20-30m dan keyin yog’och xalqalar bilan belgilanadi, ularda yo’naltiruvchi vexlar o’matiladi. Kolyalar va kalta vexlar bilan transheya qiyalik burchagining yuqori qismi va ag’darma tog’ jinsi o’qi belgilanadi. Bu ekskavator mashinisti ishini osonlashtiradi va qaysidir ma’noda loyiha qazib olish darajasini amalga oshiradi. Transheya asosining balandlik nuqtalari yer reperlar-xalqalar (piketlar) bilan transheya o’qi bo’yicha har 20-30 mda yoki bir qancha chetga chiqish bilan belgilanadi (ekskavatorning bitta zanjiri harakati o’qi bo’yicha). Asosga urilgan piketlar uchi transheya pastki qismi loyiha nuqtalariga mos bo’lishi kerak.
Transheyani o’tishning transportli usulida mexanik kuraklar bilan butun zaboy va temiryo’l transportiga yuqoridan yuklash bilan kolyalar bilan shuningdek temiryo’l yo’lining o’qi ham belgilanadi, yo’llar transheya bortida barcha xavfsizlik qoidalariga rioya qilgan holda joylashtiriladi. Transheyaning qatlamni o’tishda rejadagi va vertikal bo’yicha kerakli yo’nalishlar butun transheya bo’ylab va har bir qatlam bo’yicha alohida beriladi. Shu o’rinda transheyani o’tishning texnologik sxemasi va har bir qatlamdagi ishlar ketma- ketligi inobatga olinadi.
Misol 1. Qum-shag’al qazilma 15m qalinlikka ega va umumiy kapital transheyalar tizimi bilan ochilgan va bitta pog’ona bilan qazib olinadi. 25m qalinlikdagi qoplovchi tog’ jinsi bir xil balandlikdagi ikkita pog’ona bilan qazib olinadi va yo g’li gillar va suglinkalar sifatida
ko’ringan. Karyerda temiryo’l transporti qabul qilingan (i = 36 %%). Kapital transheyaning qurilish hajmini aniqlang.








=

40^{2 f}

0,36

20 40
2 3tg 40°

25² • 7.6 812.5 • 7.6

2 • 0.036 2 • 0.036

= 1233220м³
Yechim. a_Km = 40° deb qabul qilamiz, qazib olish pog’onasi uchun в_кт = 20м, ochuvchi pog’onalar uchun в_кт = 7,6м va (6,14) formula bo’yicha tashqi joylashgan umumiy kapital transheyalar qurilish hajmini aniqlaymiz:
7-BOB. KARYERNING KON ISHLARI REJIMI

1. 
   UMUMIY MA’LUMOTLAR
   

Akademik V.V.Rjevskiy aniqlashiga ko’ra, kon ishlari rejimi bu -rejaviy xavfsizligi va karyerning amal qilish vaqtida konni qazib olishning iqtisodiy unumdorligini ta’minlovchi, vaqt bo’yicha ochish va qazish ishlarining bajarilishining loyiha tomonidan o’rnatilgan davomiyligidir.
Shu tariqa, kon ishlari rejimi tomonidan karyerning aniq bir ish davrida (asosan yil) qazib olinishi zarur bo’lgan foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsi hajmi aniqlanadi. Foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsining joriy hajmining nisbati bilan joriy qoplovchi tog’ jinsi kattaligi va karyerning kon massasi bo’yicha unumdorligi aniqlanadi. Hattoki qazib olinadigan foydali qazilmaning doimiy kattaligida (belgilangan rejaga ko’ra) karyerning kon massasi bo’yicha unumdorligi yillik qoplovchi tog’ jinsi hajmi o’zgarishi bilan o’zgaruvchan kattalik hisoblanadi.
Joriy qazib olinadigan qoplovchi tog’ jinsi hajmi dinamikasi quyidagi faktorlar bilan aniqlanadi: ishlar frontining borishi bilan qoplovchi tog’ jinsi va foydali qazilma qalinligi o’zgarishi, karyer konturida turli geologik buzilishlarning mavjudligi, foydali qazilmaning bir tekisda joylashmaganligi va boshqalar.
Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish iqtisodiy natijalari oxir oqibat foydali qazilmaning tannarxiga bog’liq bo’ladi, bunda qoplovchi tog’ jinsining joriy koeffitsiyenti asosiy qiymatga ega. Shu sababli foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsini qazib olish dinamikasi haqida ma’lumotlar kon ishlarini rejalashtirish (foydali qazilmani qazib olish bo’yicha rejani bajarishga qaratilgan), kon va transport uskunasining kerakli soni, ishchi resurslarni aniqlash uchun kerak. Karyer kon ishlarining rejimi belgilangan hisoblanadi, agarda uning oxirgi konturlari, gorizontlarda birlamchi front ishlari holati (qirqim transheyaning holati), kon ishlarining rivojlanish yo’nalishi, foydali
qazilma va qoplovchi tog’ jinsi bo’yicha unumdorlik o’rnatilgan bo’lsa.
266
Karyerda kon ishlari rejimini o’rnatish uchun uning asosiy ko’rsatkichlari (yillar bo’yicha qazib olinadigan foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsi) xususiyatlari bir ko’rinishli bo’ladi. Gorizontlarda birlamchi front ishlarining joylashuvini (qirqim transheya) va ularning yo’naHshlarini o’zgartirib, karyerning amal qilish davrida turli qoplovchi tog’ jinsi va foydali qazilma qazib olish hajmida kon ishlari dinamikasi o’zgarishini ko’rish mumkin. Qabul qilingan kon ishlari rejimi variantlarini tahlil qilib va ularning texnik - iqtisodiy baholashini bajarib, ulardan nisbatan mos va konni ochiq usulda qazib olishning nisbatan iqtisodiy tomondan foydalisini tanlab olish mumkin.
Kon ishlari rejimi bir tekis va notekis bo’lishi mumkin. Karyerning uzoq vaqt foydalanilishida (20yil va undan yuqori) nisbatan iqtisodiy tomondan foydali bo’lib, qoplovchi tog’ jinsi qazib olishning doimiy o’sib borishi bilan boradigan notekis kon rejimi ma’qul, bunda qoplovchi tog’ jinsining minimal hajmi konning foydalanilishining birinchi davriga to’g’ri keladi, foydali qazilmaning joriy koeffitsiyenti doim oshib boradi. Bunday rejim xalq xo’jaligi rivojlanishining umumiy talablariga ham mos keladi.
Karyerdagi kon ishlari rejimi grafik yoki jadval ko’rinishida bo’lishi mumkin. Kon ishlari rejimining grafik ko’rinishi eng ko’p qo’llaniladi.
Kon ishlari rejimi grafigini tuzishning nazariy asoslari va foyadali qaazilmalarni turli sharoitlarda yotish sharoitiga ega karyerlar uchun kon ishlari grafigini tuzish va uni aniqlashning nazariy asoslari 50-yillarda akad. V.V.Rjevskiy tomonidan ishlab chiqilgan. Kon ishlari rejimini o’rganish ularning foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsini qazib olishning calendar grafigini tuzish bilan yakunlanadi. Bu grafikni tuzish ikki bosqichda amalga oshiriladi. Birinchi bosqichda karyerning geometrik tahlil usulidan foydalangan holda belgilangan chegaralarda foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsi qazib olinish grafigi tuziladi. Ikkinchi bosqichda shu grafik asosida kon ishlari rejimining kalendar rejasi tuziladi.
Karyer maydonining geometrik tahlil usuli kerakli aniqlik bilan nafaqat bir darv ichida, balki ularning o’zgarish dinamikasini karyer ishlari (foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsi hajmi, ishlar frontining uzunligi, qoplovchi tog’ jinsi koeffitsiyenti va boshqa) ko’rsatkichlari bo’yicha aniqlash imkonini beradi. Karyer ishlarining ko’rsatkichlarini ko’rsatuvchi grafik faqatgina ko’riladigan kon ishlari variantiga mos keladi va uning o’zgarishida boshqacha ko’rinishga ega bo’ladi.

2. 
   QAZIB OLINADIGAN QOPLOVCHI TOG’ JINSI VA FOYDALI QAZILMALAR HAJMINING GORIZONTAL VA NISHAB KON UYUMLARI UCHUN GRAFIKLARI
   

Karyer maydonini geometrik tahlil qilish va kon ishlari rejimining kalendar rejasini tuzish uchun geologik asos bo’lib karyerning chegaralari tushirilgan va foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsi qalinligi izogipslari mavjud (masshtab 1:2000, 1:5000, 1:10000) karyer maydonining yuzasi rejasi (7.1-rasm.) xizmat qiladi. Karyer maydoni yuzasi rejasini geometrik tahlilga tayyorlash quyidagilar bilan bajariladi.

1. 
   Ish frontining birinchi holati rejaga tushuriladi (nol holat).
   
2. 
   Ish frontining nol holatiga parallel holda (frontning parallel harakatlanish holatida) karyer maydonini bosqichlarga bo’luvchi (birinchi bosqich ish frontining nol darajasi va 1-holatida, ikkinchi bosqich - 1 va P holatlari orasida, uchinchi bosqich - 2-3 - holatlar orasida) ishlar frontining keyingi holatlari tushuriladi (rasm. 7.1, I, II, III va boshqa holatlar). Keyingi frontlar holati orasidagi son 5-6 (foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsi qalinligining chegaralangan holatida) va 10-15 (ularning qalinligining chegaralanmagan holatida) ga teng qilib qabul qilinadi. Ish fronti orasidagi masofani teng qilib qabul qilish ma’qul (keyingi hisoblarni osonlashtirish uchun), lekin talab qilinmaydi. Asosan bu masofalar 200-400 m oralig’ida qabul qilinadi.
   

7.1-rasm.. Geometrik tahlilga tayyorlangan karyer maydoni yuzasining rejasi.

3. 
   Kon ishlari fronti parallel chiziqlar bilan (a-a',b-b', s-s' va boshqa) 50-100 m dan teng maydonlarga bo’linadi (7.1-rasm.; a-b, b-s va boshqa maydonlar).
   
4. 
   Har bir maydon bo’yicha foydali qazilma (maxraj) va qoplovchi tog’ jinsi (sur’at) izoqalinliklari ularning markaziga mos keluvchi kattaliklari yoziladi. To’liq uzunlikka ega bo’lmagan maydonlarga ularning uzunligiga mos izoqalinliklar yoziladi.
   
5. 
   Har bir front joylashuvi pastidan barcha maydonlar bo’yicha izoqalinliklar yig’indisi ko’rsatiladi.
   

Qazib olinadigan foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsi grafigi 7.1-jadvalda keltirilgan ma’lumotlar bo’yicha tuziladi va quyidagicha hisoblanadi.

1. 
   Kon ishlari frontining qo’shni holatlari o’rtasidagi masofa rejada o’lchanadi va masshtab bo’yicha ularning aniq qiymati aniqlanadi.
   
2. 
   Foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsi ordinatalari har bir maydon bo’yicha izoqalinliklar va maydon uzunligi yig’indisi ko’paytmasi bilan aniqlanadi. Ordinata qoplovchi tog’ jinsi va foydali qazilma front ishlarining aniq joylashuvi uchun kesishmasiga mos keladi.
   
3. 
   Qoplovchi tog’ jinsi va foydali qazilma o’rtacha ordinatasi ikkita qo’shni ordinatalar o’rtacha qiymati bilan aniqlanadi.
   
4. 
   Foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsi hajmi muayyan davrda qo’shni ish fronti orasidagi masofalarda o’rtacha ordinatalar ko’paytmasi sifatida aniqlanadi.
   
5. 
   Foydali qazilma va qoplovchi tog’ jinsining umumiy yig’indisi ko’riladigan va boshqa barcha o’tgan bosqichlar hajmlari yig’indisi sifatida aniqlanadi.
   
6. 
   Qoplovchi tog’ jinsining o’rtacha koeffitsiyenti qoplovchi tog’ jinsi umumiy hajmini ko’riladigan bosqichdagi foydali qazilma hajmiga “nisbatidan” aniqlanadi.