Morfologiya yunoncha morfos “ shakl ”, logos “ ta’limot “ so’zlaridan olingan bo’lib, so’z shakllari haqidagi ta’limotdir. Leksikologiyada so’zning atash ma’nolari o’rganilsa

Atoqli otlar va ularning turlari.
Biror shaxs narsa yoki joyga atab qo’yilgan nomlar atoqli otlar sanaldi. Atoqli otlar
nomlanuvchi obyekt turiga ko’ra bir necha guruhga bo’linadi:
1. Shaxs va ularga qo’yilgan nomlar antroponimlar: Salim, Vali, Guli, Ahmad va boshqalar.
2. Geografik joy nomlari toponimlar(lot. Topos – qishloq shahar, maydon, ko’cha, onuma -
nom) : Xiva, Qarshi, Obi hayot ko’chasi, Afrika
3. Hayvon nomlar va ularga atab qo’yilgan nomlar zoonimlar: Olapar, To’rtko’z, Boychibor,
G’irot.
4. Suv havzalar inshootlari va ularga atab qo’yilgan nomlar gidronimlar (lot. Gidro – daryo,
suv, onuma- nom): Orol dengizi, Baykal ko’li, Amudaryo, Shovot kanali.
Joy nomlari imlosi:
Mamlakat, o’lka nomlari qo’shma so’z shaklida bo’lganda, tarkibidagi har bir so’z bosh harf
bilan yoziladi: Markaziy Osiyo, Uzoq Sharq, Lotin Amirakasi
Tarkibida bo’yi, orti, oldi so’zlari ishtirok etgan joy nomlari qo’shib yoziladi: Boltiqbo’yi,
Kavkazorti
Kitob, gazeta, jurnal, kinofilm, binolar hamda tashkilotlarga atab qo’yilgan nomlar qo’shtirnoq
ichida yoziladi, ammo shahar, kinoteatr, jamoa xo’jaligi kishilar nomiga qo’yilgan bo’lsa,
qo’shtirnoq ishlatilmaydi. Ularda nomidagi, nomli so’zlari qo’llaniladi.
Ko’pchilik atoqli otlar turdosh otdan yoki boshqa biron so;z turkumidan vujudga keladi:
Po’lat, Bahri, Juma, (ot); Go’zal, Ulug’, O’tkir, Lobar (sifat); Oltivoy, Sakson ota (son);
Kimsan (Olmosh); Mardona (ravish); Sotiboldi, To’xtasin, Tursun (fe’l)
Ba’zan atoqli otlar turdosh otga o’tishi mumkin: amper, xosiyatxon, rentgen, makintosh (kiyim
turi)
Otlarning lug’aviy shakllari
Otlar ismlar guruhiga kiradi. Ismlarning ko’plik , kichraytirish-erkalash, qiyoslash
ma’nolarini ifodalaydigan shakllari lug’aviy shakl deb yuritiladi: gullar. Kitobcha, yoshday….
Otlarning birlik va ko’plikda qo’llanilishi (son shakllari)
Otlar birlik va ko’plik sonda keladi. Otlar ko’plikda -lar qo’shimchasi bilan ifodalansa
morfologik usul hisoblanadi: bolalar, gullar, kitoblar
Ko’plik ma’nosi qo’shimchasiz maxsus so’zlar yordamida ifodalansa leksik usul hisoblanadi:
bir qancha odam, ko’p uylar, beshta kitob, o’nta qalam
Ba’zan bu usullar aralash qo’llanishi mumkin(leksik - morfologik usul)
Ko’p ota-onalar kelishdi. Bir qancha gullar ochildi.
Harakat- holat, belgi nomini bildirgan otlar, donalab sanalmaydigan narsa va jism nomlari,juft
va atoqli otlar, insonning yakka a’zolari nomlari faqat birlikda qo’llanadi: un, bosh, ko’z, orzu,
Urganch
-lar qo’shimchasi ko’plik ma’nosidan tashqari quyidagi ma’nolarni ifodalaydi:
1) narsalarning turini, xilini, navini: yog’lar, suvlar, unlar
2) jamlikni: farhodlar kelishdi.
3) hurmatni: dadamlar, buvimlar, oyimlar
4) kinoyani: o’zlari tashrif buyuribdilar-da
5) kuchaytirishni: boshlarim og’ridi, orzularim ko’p
6) taxminni: soat 5 larda keladi. Kechqurunlari bo’shman.
-lar qo'shimchasi fe'lga qo'shilsa tuslovchi qo'shimcha bo'ladi. keldilar (3-shaxs, ko’plik)
Otlarda qarashlilik shakli. Bu shakl –niki qo’shimchasi bilan yasaladi va narsa yoki
shaxsning shu qo’shimcha olgan narsa yoki shaxsga tegishli ekanligini bildiradi.bu shaklning
egalik qo’shimchalaridan farqi egalik shaxs ko’rsata oladi qarashlilikesa ko’rsata olmaydi.
Bu shakllar bir otga baravar qo’shilishi mumkin: daftar do’stimniki. Qarashlilik
shaklidagi so’z qarashli bo’lgan so’z bilan birga qo’llansa, doim kesim vazifasida keladi. –