Morfologik tahlilda qo’shimchalar kombinatsiyasi

Kesimlik kategoriyasi. Ma'lumki, kesim gap bo'lagi sifatida dunyodagi barcha tillaming sintaktik sistemasida alohida °'rin tutadi. Uning mavqei turkiy tillarda, ayniqsa, muhim.
Turkiyshunoslikda ham, o'zbek tilshunosligida ham kesim­lik kategoriyasini maxsus morfologik kategoriya sifatida ko'rsatish ^Ul"f bo'lmoqda. Zero, u aloqa-munosabat shakllari sirasida to'liq sintaktik funksiya bajarishi bilan ajralib turadi. Turkiy tillaming ^asosiy xususiyati shundadir. Chunki aloqa-munosabat kategonya-»^ari sirasidagi kelishik va egalik so'zlami bog'lashga xizmatqilsa ko'p hollarda gap bo'laklarini belgilamasa, kesimlik shakllari so'zlarga alohida sintaktik vazifa beradi. Boshqacha aytganda, «gap bo'laklarini shakllantirish» belgisi ostidagi ziddiyatda kesimlik kategoriyasi bu belgiga to'liq egaligi bilan ajralib turadi. Egalik kategoriyasi esa gap bo'laklarini belgilamaydi, balki faqat so'zlarning sintaktik munosabatini ko'rsatadi. Kelishik kategoriya­si bu belgiga majhul munosabatdadir. Chunki, masalan, o'rin-payt kelishigidagi so'z hoi vazifasida ham, boshqa vazifada ham bo'lishi mumkin. Qiyoslang: Akam shaharda yashaydi {shaharda - hoi). Shaharda yashaydigan akam keldi {shaharda - aniqlov-chimng tarkibiy qismi, hoi emas). Bosh kelishikdagi so'z ega vazifasida ham {Akam keldi), egadan boshqa vazifada ham {Akam o'qigan kitob) kela oladi. Shuningdek, jo'nalish, o'rin-payt, chiqish kelishiklari ham muayyan gap bo'lagini shakllantirmaydi.
Kesimlik kategoriyasining ma'nolari murakkab bo'lib, ular quyidagilardir:

1. 
   tasdiq/inkor ma'nosi;
   
2. 
   mayl-munosabat ma'nosi;
   v) zamon ma'nosi;
   

g) shaxs ma'nosi;

4. 
   son ma'nosi;
   
5. 
   kesimm shakllantinsh va uni gapnmg egasi va hoi bilan
   bog'lash. Demak, kesimlik kategoriyasida beshta ma'noviy xususi-
   yat va bir sintaktik vazifa mujassamdir. Ko'rinadiki, «tasdiq/inkor,
   mayl-munosabat, zamon, shaxs, son, ma'nosini ifodalab, kesimm
   shakllantirish va uning gap kengaytiruvchilari (ega, hoi) ga sintak­
   tik munosabatini ko'rsatish» kesimlik kategoriyasining UGMsini
   tashkil qiladi.
   

Kesimlik kategoriyasi shakllari uchun shaxs, son, zamon, mayl-munosabat, tasdiq/inkor ma'nolarini yaxlit ifodalash xos bo'lib, bu ma'nolar bir qo'shimcha bilan ham, bir necha qo'shimcha bilan ham ifodalanishi mumkin. Masalan, kitobni o'qi gapida o'qi so'zshakli ikkinchi shaxs, birlik, hozirgi-kelasi zamon, tasdiq ma'nolari voqelangan bo'lib, bitta nol shakl bilan yuzaga chiqqan. Otam - ishchi gapida ham shunday hoi kuzatiladi. Kitobni o'qimadingiz gapida shaxs ma'nosi -ing, son ma'nosi -iz, inkor ma'nosi -ma, zamon ma'nosi -di shakli bilan alohida-alohida_ravishda ifodalangan.