Morfеmika-morfologiya



Download 1,59 Mb.
Pdf ko'rish
bet206/220
Sana02.01.2022
Hajmi1,59 Mb.
#306805
1   ...   202   203   204   205   206   207   208   209   ...   220
Bog'liq
hozirgi ozbek adabiy tili morfemika-morfologiya

Tursunoy go‘yo  qalbi bilan ashulaga jo‘r bo‘lar edi. 

(A.Mux.) 



Kampirning yuzida go‘yo 

kulgiga  o‘хshagan  bir  narsa  aks  etdi. 

(A.Qah.) 



Go‘yo

  yordamchisi    qo„shma  gaplarda  sodda  gap  

qismlarini  biriktiruvchi  grammatik  vositalarning  biri  sifatida  xizmat    qiladi,  ya‟ni    qo„shma  gapdagi 

vazifasiga ko„ra sodda gapdagi vazifasidan farqli o„laroq, u faqat yuklamagina emas, balki  bog„lovchi-

yuklama sanaladi:er

taga nikoh bo‘ladi, go‘yo men uning xotini

. (Oyb.) 



Shunday baqirdiki, go‘yo butun 

xona  larzaga  kelgandek  bo‘ldi.

  (A.Qah.) 



Aytdimi,    qiladi,  Qo‘ydi-da,  chiqdi

  gaplarida  ham 



–mi,  -da,

  

qo„shimcha-simon  yuklamalarning  bog„lovchilik  xususiyatini  kuzatish  mumkin.  Demak, 



yuklamalarning  qo„shma  gap  tarkibiy    qismla-rini  o„zaro  bog„lash  vazifasi  keng  uchraydigan  hodisa 

ekan va bu tilshunosligimizda ma‟lum darajada o„rganilgan.  

 

 

Yuklamalarning  tuzilish  turlari.  Ko„pgina  leksoid  yordamchi  so„zlarning  affiksoid  ko„rinishlari 



mavjud, bu yuklamalarga ham tegishlidir: 

ham, -am /-yam; uchun, -chun; -u, -yu; bilan, -ila, -la 

shular 


jumlasidandir. Yuklamalar shakliy jihatdan uch xil ko„rinishga ega:  

1. Qo„shimchasimon yuklamalar (



-mi, -chi, -a, -ya…

).  


2.Sof  yuklamalar (

xuddi, faqat, axir

…).  


3.Nisbiy yuklamalar (

yolg‘iz, ba’zan, tanhо, bir…

).  


 

Ularning  shakliy  va  vazifaviy  turlari.  Yuklamalar  vazifaviy  jihatdan  quyidagi  ma‟no  turlariga 

bo„linadi: 

1. So„roq yuklamalari: 



-mi, -chi, -a, -ya, nahotki. 

Bu yuklamalar turli so„z turkumlariga  qo„shilib, 

so„roq  ma‟nosini  bildiradi.  Ba‟zan  so„roq  ma‟nosidan  tashqari  taajjublanish,  hayratlanish  ma‟nolarini 

ham ifodalaydi.  



-mi

 affiks yuklamasi o„zidan oldingi so„zga qo„shib yoziladi, 



-chi, -a, -ya

 yuklamalari esa o„zidan 

oldingi  so„zdan  chiziqcha  bilan  ajratib  yoziladi:  1. 

Kiyganingiz  ipakmidi,  kimхobmidi,  Sevganingiz 

bizlardan ham ortiqmidi? 

2.

 Opang-chi? Sen-chi? Men-a? Meni-ya? 

2.

 Nahotki shu gaplarga ishongan 

bo‘lsangiz.   

  

2. Ayirish-chegaralash yuklamalari: 



faqat, faqatgina, -gina (-kina,- qina)

Bu  yuklamalar  ayrim  narsa  va  hodisalarni  boshqalardan  ajratish,  harakatni  chegaralash  uchun  



qo„llaniladi. 

-gina

  affiks  yuklamasi  o„zidan  oldingi  so„zga  qo„shib  yoziladi: 



To‘yga  Sheraligina 

kelmadi,  xolos.  O‘ktam  indamadi,  faqat  yuragida  to‘lqinlangan  mehr  bilan  onasiga  tikildi.  Faqat

 

yuklamasining  o„rnida 



yolg‘iz

  so„zini  ham  qo„llash  mumkin.  Sifat  so„z  turkumiga  oid  bu  so„z  nisbiy 

yuklama hisoblanadi:

 Sobir, yolg‘iz senga suyandim (Sobir, faqat senga suyandim).  

3.  Ta‟kid  yuklamalari: 



-ku,  -da,  -u,  -yu.

  Gapda  ifodalangan  biror  voqeani  ta‟kidlash  uchun  

qo„llaniladi:

 Sobir-ku keldi, Mahmud kelmadi-da!

  

4. Kuchaytiruv yuklamalari: 



axir, hatto, hattoki, -oq      (-yoq)

.  


-oq,  (-yoq)

  affiks  yuklamasi  o„zidan  oldingi  so„zga    qo„shib  yoziladi.  Harakatning  birin-ketin 

tezlik  bilan  davom    qilishini,  boshlanish  paytini,  ta‟kidlashni  ko„rsatadi:

  Gullarni  ko‘riboq  ko‘ngli 



 

94 


yorishdi.  Axir,  hatto,  hattoki

  yuklamalari  ham  fikrni  kuchli  ta‟kidlash,  avvalgi  voqeani  eslatishni 

ifodalaydi: 

Axir do‘stimsan-ku!

  

5.  O„xshatish-qiyoslash  yuklamalari: 



xuddi,  naq,  go‘yo,  go‘yoki



Bahorda  bu  bog‘lar  go‘yoki 



kelindek  yasanadi.  (CHirildoqlarning  mayin  musiqasi  hamma  yoqni  to‘ldirgan,  go‘yo  kechaning  o‘zi 

kuylaydi

 kabi gaplarda yuklama-bog„lovchi vazifasini bajaradi.)  

6. Inkor yuklamasi: 

na

. Takror holda ishlatilib inkor ma‟nosini ifodalaydi: 



                                  Na ko‘kning fonari o‘chmasdan,  

                                  Na yulduz sayr etib ko‘chmasdan. (U.) 

Yordamchi  so„zlar  –  ko„makchi,  bog„lovchi  va  yuklamalar  tilimizni,  uning  cheksiz 

imkoniyatlarini  yana  ham  boyroq,  ifodalarimizni  yana  ham  aniqroq  va  go„zalroq  qilishning 

vositalaridandir.  Yordamchi  so„z  turkumlari  yuzasidan  olib  borilgan  izlanishlar    quyidagi  xulosalarga 

olib keldi:     

1.  Ko„makchi,  bog„lovchi  va  yuklamalar  nutqimizning  cheksiz  imkoniyatlarini  yanada  boyroq, 

ifodalarimizning  yanada  aniqroq  va  go„zalroq  bo„lishini,  jumlalarning  rang-barangligini  ta‟minlovchi 

muhim vositalardandir.  

2.YOrdamchi  so„zlar  til  tizimida  mohiyatan  mustaqil  so„zlar  bilan    qo„shimchalar  oralig„ida 

turadi.  

3.YOrdamchi  so„zlar  nutq  rang-barangligini  ta‟minlashini  birgina  misol  yordamida  ko„rish 

mumkin: 1) 



senday  qiz,

 2) 


sendek  qiz,

 3) 


sendayin  qiz,

 4) 


sening kabi  qiz,

 5)


 sen singari  qiz,

 6)


 sening 

singari    qiz, 

7) 


senga  o‘xshash    qiz,

  8) 


senga  o‘xshagan    qiz… 

(Bu  birikmalar  o„xshash  ma‟noni 

ifodalagani bilan ularning har biri juda nozik farqlarga ega). 

4.Bog„lovchi-yuklama,  ko„makchi-bog„lovchi,  ko„makchi-yuklama  kabilar  muosir,  til  tizimida 

ko„rsatilganidek, yordamchi so„z turkumlariga xos bo„lgan “oraliq uchinchi”lardir. 

5.Tilimizda  nisbiy  ko„makchilar,  nisbiy  bog„lovchilar,  nisbiy  yuklamalar  sirasi  mustaqil 

so„zlarning yordamchilashishi evaziga boyib bormoqda. 

6.O„z  mohiyati  bilan  yuklamalar  modal  so„zlarga  yaqin  turadi.  Shu  tufayli  bu  ikkisi  ko„pincha 

birgalikda tasvirlanadi. Ammo modal so„zlar bilan yuklamalarni tenglashtirib bo„lmaydi. Yuklamalar: 

1)  yuklamalar  rang-barang  ma‟nolarni  ifodalaydi,  shulardan  ba‟zilarigina  modal  ma‟noga  yaqin 

keladi; 

2) yuklamalar ko„pincha mustaqil ishlatilmaydi, biror so„zga tirkalib yuradi. Modal so„zlar esa: 

1)  gap  tarkibida  gap  modalligini  kengaytiruvchi,  murak-kablashtiruvchi  vosita  sifatida  ro„yobga 

chiqadi. Boshqacha  qilib aytganda, [Wpm] gap  qurilish  qolipining [Rm]  qismida mujas-samlangan va 

xilma-xil vositalar bilan ifodalanadigan tasdiq /inkor, taxmin, gumon, shubha, ishonch, shart, qat‟iylik, 

istak,  imkoniyat  kabi  modal  ma‟nolar  gapning  boshqa  bo„laklari  bilan  tobe-hokimlik  munosabatiga 

kirishmaydigan  modal  so„zlar,  tasdiq/inkor  so„zlar  vositasida  kengaytiriladi: 

Kanizak,  aftidan,  shuni 

aytmoqchi edi…

(A.Qah.) 

2) mustaqil ravishda  yakka o„zi  bitta  gap bo„lib  kela oladi va modal so„z-gaplar deb  yuritiladi. 

Bunday  so„z-gaplarning  barchasida  kesimlik  kategoriyasi  ma‟nosi  so„zning  lug„aviy  ma‟nosida 

mujassamlangan bo„ladi: 

Kelasizmi? - Albatta

3)  yuklamalar  morfologiyada  yordamchi  so„zlar  guruhida,  modal  so„zlar  so„z-gaplar  doirasida 



o„rganiladi; 

4)  boshqa  so„z  guruhlari  kabi  modal  so„zlar  ham,  yuklamalar  ham  o„ziga  xos  morfologik, 

sintaktik, ma‟noviy belgilarga ega. Modal so„zlar bilan yuklamalarning o„zgarmasligi ularning m o  r f o 

l o g i k   belgisiga kiradi. S i n t a k t i k  jihatdan esa modal so„zlar ajraluvchilik (ya‟ni kirish so„z 

vazifasida kela oladi), yuklama esa muchalanmaslik (gap bo„lagi bo„la olmaslik) belgisiga ega. 



 

95 


S e m a n t i k  jihatdan modal so„zlar fikrning voqelikka munosabatini ifodalaydi va butun gapga 

taalluqli  bo„ladi.  Yuklamalar  esa  ta‟kid,  o„xshatish,  kuchaytirish  kabi    qo„shimcha  ma‟no  ifodalaydi. 

Yuklama  ifodalagan  ma‟no  butun  gapga  bevosita  taalluqli  bo„lmay,  avvalo  o„zi  tirkalib  kelgan 

bo„lakning ma‟nosini bo„rttirishga xizmat qiladi va shu bo„lak orqali butun gapga taalluqli bo„ladi.   

  


Download 1,59 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   202   203   204   205   206   207   208   209   ...   220




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish