Monopoliya, uning turlari va xususiyatlar Reja: Kirish

2 Bozorning asosiy modellari

Sof raqobat modeli asosan yuqorida qayd qilingan sharoitlarga mos keladi. Bunda baho shakllanishi to`la erkin holda yuz beradi va sotuvchilar, xaridorlar juda ko`p bo`ladi. Bularning kelishib olib ish tutishlari, ozchilikning bozorda hukmini o`tkazishi, bir qism sotuvchilarning bahoni o`zgartira olishi mumkinligining imkoni bo`lmaydi. Ilgarilari asosan shunday bo`lgan bo`lsa ham keyingi vaqtlarda bozor sharoitlari o`zgarib, deyarli sof raqobat ta`kidlab o`tilgan darajada bo`lmaydi. Bunga e`tibor berishning sababi shuki, hozirgi vaqtda ham bir necha tarmoqlardagi raqobat shu modelga xosdir. Shu bi-lan birga sof raqobat oddiy holatni aks ettirib, bunda "daromad" va "xarajatlar" tushunchalaridan yaxshi foydalanish mumkin.

Sof monopoliyani olsak, bundagi eng muhim narsa mahsulot ishlab chiqarishning bir firma ixtiyorida

bo`lishi va uning o`rnini oluvchining yo`qligi, ya`ni haqiqatan ham bozordagi tanholikdir. Chunki, monopoliyaning barcha xususiyatlari shundan kelib chiqadi. Bu modelning to`rt muhim tomonini ko`rsatish mumkin:

1) sotuvchi yakka, tarmoqning tengdoshi yo`q, chunki firma yakkayu-yagona;

2) sotiladigan mahsulot juda yuqori darajada bo`lib, undan yaxshirog`i yoki uning o`rnini bosadigani yo`q (ko`pincha ba`zi xomashyo va yangi mahsulot ta`minotchilariga xos);

3) monopolist bozorga o`z hukmini o`tkazadi, bahoni nazorat qiladi, tovarning bozorga kelishini o`z qo`lida ushlab turadi;

4) monopolist tomonidan raqiblar uchun bozorga kirish yo`li to`la to`siladi. Bunda uning yagonaligi ish bersa, zaruriyat tug`ilsa, sun`iy to`siqlar ham ishga solinadi. Ayniqsa bunda patent, litsenziyalardan to`la foydalanish mumkin.

Hozircha shu bilan chegaralanib (chunki quyida yana monopolizmga qaytamiz), bundan keyingi model — monopollik raqobatni ko`rib chiqaylik. Bunda tanholik yoki ommaviylik sharoiti hukmron bo`lmay, bozorda nisbatan ishlab chiqaruvchilar ko`p bo`ladiyu, lekin ularning tovarlari bir xil bo`lmay, farqlanadi. Shuning uchun ham ishlab chiqaruvchilar va firmalar minglab bo`lmay, o`nlab bo`lsa etarli. Sof raqobatda standartli tovarlar yoki bir xil tovarlar bozorga olib chiqilsa, bunda tabaqalashtirilgan tovarlar olib chiqiladi. Tabaqalashtirish yoki turlilik mahsulot va xizmatlar sifatiga taalluqli bo`lgani tufashga iste`molchining bularga munosabati narx-navoga bog`liq bo`lmaydi. Aytaylik, vinolarning alohida xillari yoki bir xil turdagi shokolad kabilarni misol keltirish mumkin. Kiyim modalarida buning o`rni albatta katta. Bunda raqiblarga nisbatan bo`lgan ta`sir va munosabat faqat baholar orqali bo`lmay, tovar va xizmatlar turliligiga katta e`tibor berish yo`li bilan ham amalga oshadi hamda bu asosiy tamoyil bo`lib hisoblanadi. Bu modeldagi bozor, ya`ni monopolli raqobatning muhim xususiyatlaridan yana biri shuki, tarmoqqa kirish va ma`lum tovar bozorida ishtirok etish oson ko`chadi. Bunday bozor ishtirokchilari juda yirik ishlab chiqarishga ega bo`lmay, nisbatan katta bo`lmagan firmalar bo`lib, ularning xarajatlari uchun katta mablag` talab etilmaydi.

Monopolli raqobatdagi monopollik mazmunini nima belgilaydi, degan savol tug`ilishi mumkin. Bunga javoban shuni aytish mumkinki, tovar xillari turliligi, sotuvga chiqariladigan tovarlarning farqlanishi va o`ziga xos monopol egalikning mavjudligi bozorda monopol hukmronlikni yuzaga keltiradi. Tovar ishlab chiqaruvchilarning yagona bo`lmay, yana boshqalarning bo`lishi va tarmoqqa kirish erkinligi mavjud bo`lishiga qaramay, o`z tabaqalashgan tovari yoki xizmatiga o`zi baho qo`yish imkoniga ega bo`ladi. <sup>3</sup>Bundan tashqari bu bozorda mayda va o`rta ishlab chiqaruvchilar bilan birga yiriklari ham ishtirok etadi. Shuning uchun ham hozirgi zamon harbiy mamlakatlar bozori tuzilishida shu biz ko`rayotgan monopolli raqobat ustunlik qiladi.

Keyingi model — oligopoliya bo`lib, raqobatda ishtirok etuvchilarning ozchilikni tashkil etishi bilan farqlanadi. Agar bozordagi raqiblar ko`pchilik bo`lmay, juda ozchilikni tashkil etib, miqdori o`ndan oshmasa, buni oligopoliya deyiladi. Bu taxminan sof monopoliya va monopolli raqobat o`rtasidagi bozor modelidir. Aytaylik, AQShdagi avtomobil sanoatida uch yirik firma hukmronlik qiladi; "Djeneral motorz", "Ford" va "Krays-ler". <sup>45</sup>YAponiyada ham bir nechta gigantlar mavjud. Shularga o`xshagan gigantlarning bozordagi hukmronligi oligopoliya mazmuniga ega bo`ladi.

Oligopollar bir xil yoki tabaqalashtirilgan tovarlar ishlab chiqarishi mumkin. Bir xillilik ko`pincha xomashyo va yarim fabrikatlar bozoriga xosdir. Aytaylik, ruda, neft, po`lat, tsement, texnik spirt kabilar. Tabaqalashtirish asosan iste`mol buyumlariga xosdir. Albatta ozchilikni tashkil etgan firmalarning bir birlari bilan kelishuvi juda oson. Ular monopol baho, bozorlarni bo`lib olish va raqobatning boshqa tomonlariga osonlikcha ta`sir etib, uni chegaralay oladilar. Shunday qilib, oligopoliya sof monopoliyaga yaqinlasha oladi. Tajriba shuni ko`rsatadiki, oligopol bozordagi raqobat ishlab chiqarish kontsentratsiyasiga bog`liqdir: ular ko`p bo`lsa, ya`ni ko`p sonli firmalar mavjud bo`lsa, raqobat ta`siri kuchliroq bo`ladi, agar firmalar oz sonli bo`lsa, raqobat zaiflashadi, monopollik ustunlik qiladi.

Oligopol bozorning rivojlangan raqobatdan muhim farqi shuki, u baho harakati bilan bog`langandir. Raqobat bozorida baholar to`xtovsiz va tez-tez o`zgarib tursa, oligopol bozorda baho juda kam o`zgarib, ancha turg`unlikka ega bo`ladi. Baholarni etakchi firma bo`lsa, belgilaydi qolganlari uning ketidan ergashadilar.

Shunday qilib, raqobat va monopoliyalar ta`siri ostida bozor modellari turliligi to`g`risidagi umumiy tu-unchalar bilan tanishib chiqdik. Endi yuqorida aytganimizdek, sof monopoliyaga qaytib, bahoning shakllanishi va umuman unga xos ba`zi muhim tomonlarni to`laroq ko`rib chiqaylik. Bunda harakatlar, baho va daromadlar o`zgarish chizig`idan foydalanamiz. Sof raqobatli bozor sharoitida elastik, ya`ni o`zgaruvchan talab mavjud bo`lib, talab chizig`i pirovarddagi daromad chizig`iga to`g`ri keladi. Monopolistning talab chizig`i tarmoqlar talab chizig`iga mos keladi, shunga ko`ra u pasayish xususiyatiga ega. Bunda birinchi sotilgan yuqori bahodagi tovarga nisbatan keyingilarining bahosi pasayib boradi. Daromad ham shu tarzda bo`ladi.

Ammo shu narsani ham e`tiborga olish kerakki, doimo baho hisobiga daromad olib bo`lmaydi. Bahoning ko`tarilishi hamma vaqt monopoliya uchun foydali deb bo`lmaydi. Uning uchun eng ma`qul yo`l ishlab chiqarishni o`stirish va taraqqiy ettirishdir.

YAkka firma mavjudligi va sof monopoliya sharoitida raqobat yo`q bo`ladi, - deb bo`lmaydi. Chunki, bu firma resurslar, ishlab chiqarish vositalari va ish kuchi bozorida xaridor sifatida raqobatga uchraydi. Jahon bozori ichki bozordan farqlanadi. Aytaylik, AQSh yirik avtomobil kontsernlari YAponiya, Germaniya, Frantsiya, Shvetsiya kabi mamlakatlar avtomobil firmalari bilan raqobat kurashida bo`ladilar. Bularning hammasi monopoliyaning sof mazmunini inkor etmaydi va aksmonopoliya
siyosatini qo`llash talab etiladi. Bu siyosat Xg`X asrning oxiridayoq boshlangan bo`lib, hozirgacha takomillashib kelmoqda. Davlatning monopoliyalarga qarshi birinchi qonuni antitrest qonun 1890 yilda AQShda chiqarilgan bo`lib, bu "Sherman qonuni" deb atalgan. Bu qonun keyinchalik bir necha bor qayta qo`rib chiqildi. Bunday qonunlar ko`pchilik bozor iqtisodiyotidagi mamlakatlarga mansubdir. Bizning respublikamizda monopoliyadan chiqarish qo`mitasi bor va uning asosiy vazifasi monopoliyaga qarshi kurashishdir.