номзодлик диссертациясини ҳимоя қилган, лекин ҳозирча
ОАКдан тасдиқ олмаган ҳалиги ўқитувчимиз унга
ҳамроҳлик қилади. Универмагда пойтахтлик меҳмон чарм
курткани ёқтиради ва уни кийиб, «Эҳ, аттанг, етарлича пул
олиб келмабман-ку», деб ҳамроҳига мурожаат қилади.
Тагмаънони англаган суҳбатдош тўгрисини айтиб қўя
қолибди: «Домла, кечирасиз, менинг ҳам пулим йўқ».
П.Браун ва С.Левинсонлар, коммуникатив мақсадни
ифодалаш йўлларининг фарқига нисбатан «салбий ва
ижобий ҳурмат»ни (пе§айуе апс! ро
81
йуе роШепезз)
фарқлашни таклиф этадилар. Уларнинг биринчисида
ўзгаларнинг вақтини олаётганлиги, эътиборни жалб
қилаётганлиги учун, уларга етказилаётган «зарар»нинг
ўрнини тўлдириш эҳтиёжи бажарилади.
Бинобарин,
«Кечирасиз, банд эканлигннгизни биламан, лекин менга
мацолани ёзишга ёрдам бера олмайсизми?» Лекин худди
шу илтимос интенцияси дўстона вазиятда, ижобий ҳурмат
шароитида бошқа кўриниш олади:
«Менга ушбу мацолани
тугатишга ёрдамлашиб юбор!»
Икки
турдаги
ҳурмат
стратегияларини
фаоллаштирувчи лисоний воситалар тузилиши жиҳатидан
ўзаро
фарқ
қиладилар.
Масалан,
салбий
ҳурмат
стратегиясини
(пе§айуе
роШепезз
8!га!е§у)
фаоллаштирувчи нутқий тузилмалар структура жиҳатидан
мукаммалроқ кўринишга эга бўлиб,
улар
кўпинча
билвосита нутқий актларни ифодаловчи тузилмалар (сўроқ
гап, шарт майли ва ҳоказо) воситасида ҳосил бўлади.
Билвосита ифодаланаётган,
мазмунан
унчалик
аниқ
бўлмаган,
одатда
шаклий
жиҳатдан
узун
нутқий
тузилмаларнинг қўлланиши сўзловчи ҳурмат ва қадриятни
сақлашга уринаётганидан дарак беради.
Юқорида номлари зикр этилган муаллифлар ҳурмат
тамойили прагматик таҳлилини назарий жиҳатдан асослаб
беришдан ташқари, ушбу
тамойилни фаоллаштирувчи
149
www.ziyouz.com kutubxonasi
воситалар,
уларни
қўллаш
механизмларини
тизимлаштирган
ҳолда тавсифлашга ҳаракат
қилиб
келмоқцалар. Энг асосийси, бу мавзудаги изланишлар
узлуксиз давом этмокда, илмий нашрлар сони тобора ўсиб
бормоқда (охирги библиоғрафик кўрсаткичлардан бири:
ОиҒоп, е! а1 1994).
Сўзсиз, ҳурмат тамойили қоидаларининг мулоқот
жараёнида фаоллашуви бошқа қатор социопрагматик
ҳодисалар
қуршовида
кечади.
Турли
тамойил
ва
қоидаларнинг «учрашуви» одатда, мулоқот самарасига
ижобий таъсир ўтказади, аммо бундай «учрашув»лар
баъзан зиддиятли кечиши ҳам мумкин. Бинобарин,
олижаноблик ва камтарлик қоидалари доимо ҳам ўзаро
ҳамроҳ
бўла
олмайди,
зеро,
ўта
олижаноблик
мақтанчоқликка олиб келади. Мақтанчоқлик ва
камтарлик
бир-бирини инкор этувчи хусусиятлардир.
Худди шунингдек, ҳамкорлик тамойилига оид бўлган
сифат қоидаси ҳурмат тамойилининг маъқуллаш, таҳсин
қоидасига мос келмаслиги ҳолатлари учрайди. Бирор киши
ёки нарсани мақтаётиб, ҳақиқатдан узоқлашишимиз, яъни
ушбу шахсга (нарсага) унга хос бўлмаган сифатларни
«тақаб» қўйишимиз ҳам ҳеч гап эмас. Боз устига, ўта
камтарлик, ҳар қандай изоҳга ризолик ҳам сифат
тамойилидан четлашишга, ҳақиқатдан узоқлашишга олиб
келади.
Хуллас, социопрагматик тамойил ва қоидаларнинг
матнда фаоллашуви мулоқот мақсадига
эришиш учун
хизмат қилади. Ушбу тамойил ва қоидаларга амал қилишда
ижтимоий муҳит ва нутқ вазияти ҳолатидан, уларни
белгиловчи хусусиятдан келиб чиқмоқ даркор. Мулоқот
вазияти эса бевосита маълум ижтимоий гуруҳ, маданият
учун хос бўлган норма нуқтаи назаридан баҳоланади.
Норма маълум социумда қабул қилинган ижтимоий хатти-
ҳаракатлар намуналарини белгилаб беради, у умумий
150
www.ziyouz.com kutubxonasi
қабул қилинган қоидалар
асосида лисоний воситалар
танловини бошқаради. Норма ҳурмат тамойили амалиёти
учун таянч нуқтадир ва коммуникатив мақсад ифодаси
шаклни белгилаб беради. Энг қизиги, тил бирликлари
қўлланишини белгиловчи нормаларнинг ўзлари ҳам
умумий
аксиологик
кўрсатмаларга
амал
қиладилар.
Баҳоловчи кўрсатмалар эса кўпинча у ёки бу маданиятга
хос бўлишади. Масалан, Америка маданиятида бирор киши
тўсатдан йиқилиб тушса, унинг аҳволини сўраш учун
Аге
уои а11 пуиП саволини бериш мумкин. Аммо ушбу иборани
ўзбек тилига «Ҳаммаси жойидами?» қабилида таржима
қилсак,
йиқилган
одамнинг
устидан
кулган,
уни
ҳақоратлаган бўламиз. Бизнинг
маданиятимиз нормасига
биноан «Ҳеч нарса бўлмадими? Огримаяптими? Ёрдам
берайми?» қабилидаги саволлар бериш ўринлидир.
Норма - ижтимоий ҳодиса, у ҳудудларда фарқланади
ва тарихан ўзгариб туради. Маълумки, XIX асрда Америка
ва Британия хонимлари физиологик атамалар қўлланишида
жуда эҳтиёткор бўлишган, улар Ьгеаз! «кўкрак», 1е§ «сон»,
«оёқ», 1М§Ь «тос» каби сўзларни қўллашдан тортинганлар.
Ўша даврда Америка ёзувчилари Ҳенри Жеймс ва Эдит
Вартонлар т а к т § 1оуе иборасини соиП;1п§ «хушомад
Do'stlaringiz bilan baham: 
