Монография. Тошкент нашриёти, 2008 йил, 318 бет

Прагматик прессупозиция ҳодисаси талқинида икки 
йўналиш 
мавжуд: 
уларнинг 
биринчисида 
нутқий 
ҳаракатнинг жўялилиги ва самарадорлиги асосий мезон 
сифатида қабул қилинган. Ижро этилаётган нутқий 
фаолият ва қўлланилаётган лисоний тузилмалар жўяли, 
ўринли бўлган тақдирдагина мулоқот натижали кўчишини 
биламиз (Маҳмудов 
2 0 0 7 ) .
Шунинг учун ҳам нутқий 
жўялилик ва самарадорлик шартлари (арргорпа^епезз апс! 
ГеН
811
;у сошННопз -
В
го
\
у п
, 
Уи1е 1983: 
2 7 )
прагматик 
прессупозициянинг асосий тамойилига айланади.
Иккинчи 
йўналишдаги 
талқинда 
прагматик 
прессуппозиция мулоқот иштирокчиларининг ахборот 
мавзуси, предмети ҳақидаги умумий билими, ишончи 
(сошшоп кпошес1§е, зНагей ЬеНей) сифатида қаралади. 
Бунда коммуникатив фаолиятнинг ички ва ташқи шарт- 
шароитларининг 
когнитив 
идроки 
асосий 
ўринни 
эгаллайди. 
Бу 
кўринишдаги 
талқинда 
прагматик 
прессупозиция 
бевосита 
матн 
таркиби, 
унинг 
қисмларининг ўзаро муносабати билан боглиқ эканлиги 
аён бўлади.
Менимча, эслатилган икки йўналишдаги талқинни 
ҳеч тортинмасдан умумии махражга келтириш мумкин, 
зеро, 
жўялилик 
ва 
самаралилик 
шартлари 
матнда 
фаоллашадиган пропозицияни бевосита контекст, мулоқот 
вазияти билан боглайди. Мулоқот бирлигининг жўяли,
130
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ўринли эканлигини фақатгина контекстда, унинг бўлаклари 
таркибида аниқлаш имкони бор.
С. Левинсон келтирган таърифни олайлик: «А нутқий 
бирлиги (гап) В пропозициясини прагматик жиҳатдан 
назарда тутиши учун А жўяли бўлиши ва В нинг мулоқот 
иштирокчилари 
учун 
умумий 
маълумлиги 
шарти 
бажарилиши лозим» (Ьеутзоп 1983: 205). Ахир бу 
Р.С.Столнекер 
берган 
таърифнинг 
айнан 
муқобили 
эмасмикан: 
«Пропозициянинг 
прагматик 
маънода
прессупозиция бўлиши сўзловчи унинг (ҳукмнинг -Ш.С.) 
ҳаққоний эканлигини ўз-ўзидан маълум деб ҳисоблаши 
билан боглиқ... балки прессуппозицияни нутқий фаолиятда 
намоён 
бўладиган 
мураккаб 
мойилликлар, 
мослашувчанлик сифатида қараган маъқулдир» (Столнекер 
1985: 427). Иккала таърифда ҳам ургу мулоқот вазияти, 
матнига берилмоқда. Мулоқот самарали бўлиши учун 
унинг иштирокчилари маълум даражада умумий когнитив 
заҳирага эга бўлишлари лозим, уларнинг пропозицияга оид 
билимларида умумийлик бўлмаса, англашилмовчилик 
юзага келиши муқаррар.
Прагматик 
прессупозициянинг 
матнга 
хослиги, 
контекстга оидлигини 
эътироф этган ҳолда лисоний 
бирликларнинг кўп маънолилиги, уларнинг турли матн 
муҳитларида 
(нутқий 
вазиятларда) 
турлича 
мазмун 
ифодалаш имкониятига эга бўлишини ҳам унутмаслик 
лозим. Худди шунингдек, нутқий тузилмалар ҳам турли 
мазмундаги умумий билим (ахборот) ни ифодалаш 
қудратидан маҳрум эмасдирлар. Шунинг учун ҳам айрим 
тилшуносларнинг нутқий бирлик сифатида қаралаётган гап 
имкониятидаги пресуппозициялар (ро1епйа1 ргезирроз^йоп) 
тўпламига эга ва контекстда намоён бўлаётгани эса 
фаоллашган пресуппозициядир (ас1иа1 рге
8
ирро
81
йоп) деган 
фикрига (Оагйаг 1980) қўшилмоқ керак. Бу ҳолда контекст 
мулоқот иштирокчилари учун маълум бўлган имкониятлар
131
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

тўпламидан фақатгина бирини танлаб олиш имконини 
беради ва бу пропозиция барча учун умумий, мазмуний 
қарама-қаршиликка йўл қўймайдиган (попсоп
1
тоуег
81
а
1
- 
Ьеушзои 1983: 212) ахборотни ифодалаши лозим. Масалан, 
«Фраиция цироли Версалда яшамаиди» гапи сўзловчи ва 
тингловчи учун умумий бўлган «Фраицияда цирол иўц» 
прессупозиция билимини акс эттириши кутилади. Аммо 
бундай прессупозицияга эга бўлиш учун суҳбатдошлар 
иккаласи ҳам Франция сиёсий тизими билан таниш 
бўлмоқлари керак, акс ҳолда кулгули ҳолат юзага келиши 
ҳеч гап эмас. Сўз ўйини билан боглиқ ҳазил ва юморли 
матнлар кўпинча худди шу ҳолатларга асосланади.
Прагматик 
прессупозиция 
ҳодисаси 
лисоний 
мулоқотнинг рамзий, маросимий, анъанага айланадиган 
расмий томонлари билан боглиқдир. Масалан, «ҳазрат», 
«ҳазрати 
олшлари» 
ибораларининг 
қўлланиши 
бажарилаётган 
мулоқот 
фаолиятининг 
расмийлиги 
прессупозициясидан дарак беради. Бунда мулоқот адресати 
худди шу турдаги мурожаатни талаб қилувчи лавозим, 
даража соҳиби бўлмоги даркор (Бинобарин, «ҳазрат» 
юқори диний лавозимдаги шахс бўлиши мумкин.). 
Мулоқот жараёнида бундай талаб ва қоидаларга риоя 
қилинишини ўрганиш натижасида риторик прагматика 
йўналиши 
шаклланди. 
Ушбу 
турдаги 
прагматик 
таълимотнинг асосий мақсади мулоқот тамойиллари ва 
категорияларини аниқлашдир.
Ушбу 
тамойиллар 
ва 
мулоқот 
самарасини 
таъминловчи категориялар ҳақида рисоланинг навбатдаги 
қисмида батафсилроқ фикр юритишга ҳаракат қиламан, 
ҳозир эса матн импликатураси масаласига тўхталиб 
ўтмоқчиман. Импликатурани матн прагматикасига оид 
ҳодиса сифатида қарашни биринчилардан бўлиб Ҳ. Грайс 
таклиф қилди. У ҳам ўз устози Ж.Остиндек Ҳарвард 
университетида ўтказиладиган «Уильям Жеймс ўқишлари»
132
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

дастурида 
1967 йилда ўқиган маърузаларида ушбу 
тушунчани қўллади. Юқорида айтилганидек, мулоқот 
жараёнида лисоний бирликларнинг ишлатилиши маълум 
тамойиллар, қоидаларга асосланади, маълум шароитларда 
сўзловчи атайлаб ушбу тамойилларга амал қилмаслиги 
мумкин. Бундай мақсадли «қоида бузилиши» натижасида 
семантик хулоса ва пресуппозицияга мос келмайдиган 
мазмун, маъно ҳосил бўлади. Ҳ.Грайс матнда ҳосил 
бўладиган 
кўчирма, 
яширин 
маънони 
импликатура 
ҳодисасига қарам деб ҳисоблайди (Опсе 1975: 1981; Грайс 
1985).
Эр ва хотин ўртасидаги қуйидаги микродиалогни 
олайлик:
-Заргарлик дўконига кириб ўтайлик, кеча ёкут кўзли 
узук кўргаидим.
-Пулим камроҳ.
Мулоқот жараёнида англашиладиган импликатура
мазмуни - «Ҳозир дўконга бора олмайман» ёки «Дўконга 
бориш истагим йўц».
Ушбу мисолдаги коммуникатив импликатуранинг 
прессупозиция ҳодисасига яқин туриши кўриниб турибди. 
Аммо бу ҳодисалар ўзаро фарқ қилади. Импликатура 
доимий бўлмаган, матнда тез ўзгариб турадиган, ҳатто 
йўқолиши мумкин бўлган маъно, мазмун элементидир. 
Пресуппозиция эса, аксинча, матнда йўқолмайдиган, 
доимийлик хусусиятига эга бўлган мазмуний ҳодисадир. 
Бу 
икки 
ҳодисанинг 
яна 
бир 
фарқи 
шундаки, 
пресуппозиция кўпинча лисоний шакл билан боглиқдир, 
импликатура бутунлай маъно доирасига киради ва лисоний 
шаклнинг ўзгариши унга қарийб таъсир ўтказмайди.
Шундай 
қилиб, 
мулоқот 
матнида 
лисоний- 
коммуникатив мазмунни шакллантиришда пропозиция, 
референция, экспликатура, импликатура, пресуппозиция, 
инференция каби турли категориялар иштирок этадилар.
133
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Албатта, 
ушбу 
категорияларнинг 
матн 
мазмуний 
тўқимасида тутган ўрни турлича, аммо уларнинг барчаси 
бир хилда мулоқотнинг самарали кечишини таъминлаш 
учун хизмат қиладилар. Мулоқот самарасини таъминловчи 
прагматик қоидалар турли-туманлигини эътиборга олиб, 
навбатдаги 
саҳифаларда 
уларнинг 
айримларини 
батафсилроқ ёритиш ниятидаман.