Монография тошкент "iqtisod-moliya" 2018 уук: 336. 021(575. 1) Кбк


Тармоклар 09.04.1998 ПФ-1987 Уртача Ииллик ишчилар сони



Download 1,66 Mb.
bet3/47
Sana24.02.2022
Hajmi1,66 Mb.
#189094
TuriМонография
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47
Bog'liq
УЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА УРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ

Тармоклар

09.04.1998 ПФ-1987 Уртача Ииллик ишчилар сони

15.05.2009 Щ-1112 + 30 фоизга касаначилар

28.07.2010 ПФ-4232 + 50 фоизга битирувчилар

Микрофирмалар

Ишлаб чикариш тармокларида

20 кишидан

+6 киши

+4 киши

Х,измат курсатиш сохаси ва бошка ишлаб чикаришга алокадор булмаган тармокларда

10 кишидан

+3 киши

+2 киши

Улгуржи, чакана савдо ва умумий овкатланиш сохасида

5 кишидан

+2 киши

+1 киши

Кичик корхоналар

Енгил саноати, озик-овкат саноати хамда курилиш материаллари саноатида

200 кишидан

+60 киши

+40 киши

Металлга ишлов бериш ва асбобсозлик, ёFOчсозлик хамда мебель саноатида

100 кишидан

+15 киши

+10 киши

Машинасозлик, металлургия, ёкиети- энергетика ва кимё саноати, кишлок хужалиги махсулотларини етиштириш ва кайта ишлаш, курилиш ва бошка ишлаб чикариш

50 кишидан

+15 киши

+10 киши

Илм-фан, илмий хизмат курсатиш, транспорт, алока, хизмат курсатиш сохалари (суFурта компанияларидан ташкари), савдо ва умумий овкатланиш хамда бошка ноишлаб чикариш сохаларида

25 кишидан

+8 киши

+5

Ушбу узгаришлар кичик корхоналарда ишлаб чикариш хажмини ишчилар сонини ошириш хисобига янада купайтириш имконини беради. Бундан ташкари, илгари кичик корхоналар тоифасига киритилмаган ва йирик корхоналар сифатида фаолият юритган хужалик субъектларига соликка тортишнинг соддалаштирилган тизимидан фойдаланишни танлаш имкони берилди.


Фикримизча, микрофирма ва кичик корхоналар янги иш уринлари яратиб республика укув юртлари битирувчиларини иш билан таьминласа, янги ходимларга (битирувчиларга) бериладиган иш хаки суммаси микдорида, лекин солик базасини 10% дан ошмаган микдорда белгилаган муддатга (1 -2 йилгача) солик базасини камайтириш хукуки берилиши максадга мувофикдир.
2004 йилнинг 1 январидан корхоналар турларини аниклаш, статистика хисоби ва хисоботларини, солик ва молиявий хисоб-китобларни амалга ошириш 2017 йилга кадар Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг

  1. йил 11 октябрдаги “Кичик тадбиркорлик (бизнес) субъектларига тегишли булган корхоналар ва ташкилотлар классификациясини тасдиклаш туFрисида” 439-сонли К,арорига мувофик тасдикланган классификацияга амал килинган.

2017 йил 1 январдан бошлаб Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2016 йил 24 августдаги “Иктисодий фаолият турларини таснифлашнинг халкаро тизимига утиш чора-тадбирлари туFрисида” 275-сонли карори 1-иловаси билан тасдикланган “Кичик тадбиркорлик субъектларига тегишли булган ташкилотларнинг ИФУТ асосида такомиллаштирилган таснифлагичи”га асосан статистика, солик ва молиявий хисоботларни амалга оширишда тасдикланган ИФУТ-(И^тисодий фаолият турларини умумдавлат таснифлагичи) таснифлагичига катъий амал килиниши белгиланди.
Кичик тадбиркорлик субъектлари ходимларининг уртача йиллик сони Узбекистон Республикаси Адлия вазирлиги томонидан 2017 йил 17 февралда руйхатдан утказилган руйхат раками 2858-сонли “Тадбиркорлик субъектлари ходимларининг уртача йиллик сонини аниклаш тартиби туFрисидаги” низом билан белгиланади. Бунда, уриндошлик, пудрат шартномалари ва фукаролик- хукукий характердаги бошка шартномалар буйича ишга кабул килинган ходимларнинг, шунингдек унитар корхоналарда, ваколатхоналар ва филиалларда ишлаётганларнинг сони хам хисобга олинади.
Юридик шахс ташкил этмасдан хусусий тадбиркорлик фаолияти амалга оширилишини тартибга солиш максадида, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2011 йил 7 январдаги “Хусусий тадбиркорлар юридик шахс ташкил этмасдан шуFулланиши мумкин булган фаолият турлари руйхатини тасдиклаш туFрисида”ги 6 сонли карори кабул килинди. Мазкур карорга асосан, жисмоний шахслар 2011 йил 1 апрелдан бошлаб карор билан тасдикланган Руйхатга киритилмаган фаолият турларини амалга ошириши мумкин эмаслиги белгилаб куйилди. Хусусий тадбиркорлар юридик шахс ташкил этмасдан шуFулланиши мумкин булган 80 та фаолият турлари руйхати киритилган (илова-1).
Оилавий тадбиркорликка максимал даражада янада кулай бизнес-мухит яратиш, хусусий мулкнинг устуворлигини мустахкамлаш, уни ишончли кафолатларини таъминлаш хамда оилавий тадбиркорликка купрок эркинлик бериш ва ривожлантиришга йуналтирилган кенг чора-тадбирлар комплексини амалга ошириш максадида, Узбекистон Республикасининг 2012 йил 26 апрелдаги “Оилавий тадбиркорлик туFрисида” УРК-327-сонли К,онуни кабул килинди.
Оилавий тадбиркорлик - оила аъзолари томонидан таваккал килиб ва уз мулкий жавобгарлиги остида даромад (фойда) олиш максадида амалга ошириладиган ташаббускорлик фаолиятидир.
Оилавий тадбиркорлик юридик шахс ташкил этган ёки ташкил этмаган холда амалга оширилиши мумкин. Юридик шахс ташкил этган холда амалга ошириладиган оилавий тадбиркорликнинг ташкилий-хукукий шакли оилавий корхонадир. Юридик шахс ташкил этмаган холда оилавий тадбиркорлик конун хужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади. Юридик шахс ташкил этмаган холда оилавий тадбиркорлик катъий белгиланган соликни тулайди.
Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 2009 йил 29 июлдаги 216-сонли карори билан тасдикланган «Юридик шахс ташкил этмасдан оилавий тадбиркорликни ва хунармандчилик фаолиятини амалга ошириш тартиби туFрисида»ги Низомнинг иловаси янги тахрирда баён килиниб, 2017 йилдан 34 та (2017 йилгача 42 та) хунармандчилик фаолиятининг йуналиши, хунармандлар томонидан ишлаб чикариладиган буюмлар ва товарлар (ишлар, хизматлар)нинг турлари руйхати белгиланган (2-илова).
Оилавий корхона - конун хужжатларида белгиланадиган тартибда ягона солик туловини туловчиси хисобланади. Оилавий корхонанинг фойдаси соликлар ва бошка мажбурий туловлар туланганидан кейин унинг иштирокчилари тасарруфига утади хамда унга солик солинмайди.
Оилавий корхона мехнат хаки фондидан ижтимоий фондларга конун хужжатларида назарда тутилган тартибда мажбурий туловлар тулайди. Оилавий корхона узи ишлаб чикарган халк бадиий хунармандчилиги ва амалий санъати буюмларини реализация килишдан олинган тушум буйича ягона солик туловини тулашдан конун хужжатларида белгиланган тартибда озод килинади.
Оилавий корхонанинг молия-хужалик фаолиятини режали текширишлар купи билан турт йилда бир марта амалга оширилади. Янги ташкил этилган оилавий корхонанинг молия-хужалик фаолияти у давлат руйхатидан утказилган пайтдан эътиборан дастлабки уч йил мобайнида режали текширувлардан утказилмайди, бундан бюджет маблаFларидан ва марказлаштирилган маблаFлардан хамда ресурслардан максадли фойдаланиш билан боFлик текширишлар мустасно. Оилавий корхона фаолиятнинг айрим турларини факат махсус рухсатнома (лицензия) мавжуд булганда амалга ошириши мумкин.
Оилавий корхона акциз сол^и туланадиган махсулотни ишлаб чикаришни ва ер каъридан фойдаланганлик учун солик солинадиган фойдали казилмалар кавлаб олишни, шунингдек юридик шахслар учун катъий белгиланган солик ёки ягона ер солоти тулаш назарда тутилган фаолиятни амалга ошириши мумкин эмас.
Оилавий корхона томонидан саноат тусидаги фаолиятни куп квартирали уйнинг турар жойларида амалга оширишга йул куйилмайди. Оилавий корхонага кичик тадбиркорлик субъектлари учун конун хужжатларида назарда тутилган имтиёзлар, преференциялар ва кафолатлар татбик этилади.
Солик кодексининг 276 ва 291-моддаларига кура, жисмоний шахс ёки оилавий корхона турар жойдан ёки ер участкасидан унда истикомат килиш билан бирга товарлар ишлаб чикариш (ишлар бажариш, хизматлар курсатиш) учун хам фойдаланган такдирда, мол-мулк ва ер соликларини жисмоний шахслар учун белгиланган ставкалар буйича тулаш белгиланди.
Хунармандчилик фаолиятини амалга ошираётган якка тартибдаги тадбиркорлар товарлар тайёрлаш (ишлар бажариш, хизматлар курсатиш) учун купи билан беш нафар шогирдни уларга тегишлича хак тулаган холда жалб этишга хаклидир.
Тадбиркорлик фаолияти субъектларини давлат руйхатидан утказиш тегишли давлат органи томонидан "бир дарча" принципи буйича ва коида тарикасида, хабардор килиш асосида, конун хужжатларида белгиланган тартибда “ягона дарча” марказларида амалга оширилади.
Бозор муносабатлари тизимида кичик бизнес ва тадбиркорлик куйидаги алохида хусусиятлари: ишлаб чикариш хажми, ишловчиларнинг сони ва кайси саноат тармоFига тегишлилиги билан тавсифланадиган тадбиркорлик шакли сифатида намоён булади. Кичик бизнес ва тадбиркорликга узининг мустакил мулки ва хужалик мустакиллигига эга булган ва узининг фаолияти сохасида юкори (доминант) хисобланмаган фирмалар киради.
Узининг «кичик бизнес» деган номига карамасдан ушбу ишлаб чикариш ва тижорат фаолияти тури барча тараккий топаётган давлат иктисодиётида мухим ахамиятга эга. Унинг куйидаги афзалликлари мавжуд, жумладан:

  • махаллий ресурсларда ишлаб турган ёки махаллий бозорни таъминлаб турувчи кичик корхоналар хеч булмаганда транспорт харажатларининг иктисод килиниши эвазига кам харажатлидирлар. Уларнинг иктисодий устунлиги махаллий шароитларини яхши билганлари сабабли, ишлаб чикаришни унча куп булмаган капитал ва мехнат харажатлари билан амалга оширишидадир;

  • кичик корхоналардаги мехнат, одатда, моддий тавсифга эга ва у амалиётда канцелярия мехнатига нисбатан фойдалидир;

  • ишловчиларнинг камсонлиги, уларнинг хар бири кобилиятининг енгилрок юзага чикишига ёрдам беради;

  • мослашувчанлик, яъни ишлаб чикилаётган махсулот ассортименти ва турини узгартириши кичик корхоналарда унчалик катта кийинчиликлар туFдирмайди. Шунинг учун бозор иктисодиётига асосланган давлатларда кичик бизнес уз мавкеини тинимсиз кучайтириб ва мустахкамлаб бормокда.

Тадбиркорлик фаолиятининг куйидаги шакллари мавжуд: хусусий тадбиркорлик, жамоа тадбиркорлиги, фукаролар гурухининг жамланма мулки асосида ташкил килинади, аралаш тадбиркорлик, оилавий тадбиркорлик, битта юридик шахс ва бир неча жисмоний шахс мулкини бирлаштириш асосида ташкил килинади, кушма тадбиркорлик, икки ёки ундан ортик юридик шахслар мулкини бирлаштириш йули билан ташкил килинади, хамда шартномавий тадбиркорлик.
Кичик бизнес ва тадбиркорлик куйидагича амалга оширилади: юридик шахс ташкил этиб, юридик шахс ташкил этмасдан, ёлланган мехнатдан фойдаланиб ва ёлланган мехнатдан фойдаланмасдан.
Мулк шаклига кура эса, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорлик, жамоа, кушма, аралаш ва бошка шаклларда булиши мумкин. Умуман олганда кичик бизнес субъектлари ишчи ва хизматчилар сонига караб микрофирма, кичик корхона ва йирик корхоналарга ажратилади.
“Корхона” сузи форсий тилда “кор”- иш, “хона”- жой ёки хона маьносидаги сузларидан олингандир. Масалан мамлакатимизнинг таникли иктисодчи олимлари А.Улмасов ва А.Вахобовлар корхона ва фирмани тадбиркорликнинг ташкилий хукукий шакли сифатида эьтироф этадилар: «Фирма - бу ишлаб чикарувчи корхона. У нафакат моддий товарларни, шунингдек, хизматларни хам яратади ва бозорга чикаради. Фирма иктисодиётнинг бошлаетич буFини»21 сифатида каралиб, унинг туртта белгиси ажратилади. Бунда биринчи белги - уз мулкига эгалик килиш ва иктисодий жихатдан мустакиллик, иккинчи белгиси индивидуал манфаатлар билан бирга умумий манфаатлар бирлашиши, учинчиси - фойдани купрок топиш ва максималлаштириш, туртинчиси эса - унинг ихтисослашишидир. Шунингдек, академик С.Гуломов ва Р.Алимовлар томонидан “Фирма (корхона) - бу ишлаб чикариш ресурслари эгаларининг карорлари ва манфаатларини мувофиклаштирувчи институционал тузилма хисобланади” деб таъриф берганлар22.
Корхона тушунчасига нисбатан жахон адабиётида хам турлича карашлар
30
мавжуд. Масалан, рус олими П.Цитович корхонани савдо тушунчаси оркали ифодалайди. Шунингдек, таникли америкалик олимлар Пол.А.Самуэльсон ва
Вильям Д.Нордхауслар корхона ва фирма тушунчаларини бир хил маънода
31
талкин килиб, уларни ихтисослаштирилган ташкилот, деб эътироф этади .

  1. йил 8 декабрда Узбекистон Республикасининг Конституцияси кабул килиниши билан хусусий тадбиркорлик фаолиятининг ривожи учун мустахкам хукукий пойдевор куйилди. Конституциянинг 53-моддасида «Бозор муносабатларини ривожлантиришга каратилган Узбекистон иктисодиётининг негизини хилма-хил шакллардаги мулк ташкил этади. Давлат истеъмолчиларнинг хукуки устунлигини хисобга олиб, иктисодий фаолият, тадбиркорлик ва мехнат килиш эркинлигини, барча мулк шаклларининг тенг хукуклилигини ва хукукий жихатдан баб-баравар мухофаза этилишини кафолатлайди» деб, белгилаб куйилган23.

Мустакиллик йилларида Узбекистонда тупланган хусусий тадбиркорликни ривожлантириш ва уни куллаб-кувватлаш тажрибаси Олий Мажлис томонидан «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари туFрисида»ги Конуннинг кабул килинишига олиб келди. Конунда белгиланишича, унинг асосий вазифалари фукароларнинг тадбиркорлик фаолиятида эркин катнашиши учун шароитлар яратиш, уларнинг ишбилармонлик фаоллигини ошириш, тадбиркорлик субъектларининг хукук ва конуний манфаатларини химоялашдан иборат. Шунингдек, 2008 йил 1- январдан амалга киритилган Узбекистон Республикасининг Солик Кодекси кичик бизнес ва тадбиркорларни соликка тортишда асосий хукукий манбаа булиб хисобланади.
Республика иктисодиётида хусусий мулкнинг урни ва ролини тубдан ошириш, хусусий мулк ва хусусий тадбиркорликни ривожлантириш йулидаги тусик ва чекловларни бартараф этиш, иктисодиётда давлат иштирокини камайтириш, ялпи ички махсулотда хусусий мулк, жумладан, чет эл капитали иштирокидаги улушини изчил ошириш максадида, Узбекистон Республикаси Президентининг «Хусусий мулк, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ишончли химоя килишни таъминлаш, уларни жадал ривожлантириш йулидаги тусикларни бартараф этиш чора-тадбирлари туFрисида» 2015 йил 15 майдаги ПФ-4725-сон Фармонига мувофик Давлат дастури тасдикланди. Ушбу дастурда хусусий мулк, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни ишончли химоя килишни таъминлаш, уларни жадал ривожлантириш йулидаги тусикларни бартараф этиш буйича чора-тадбирлар белгиланди.
Шунингдек, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликнинг жадал ривожланишини таъминлаш, хусусий мулкни химоя килиш ва унинг дахлсизлиги кафолатларининг хукукий механизмларини янада мустахкамлаш, тадбиркорликни ривожлантириш йулидаги бюрократик тусикларни бартараф этиш, республикада инвестиция ва ишбилармонлик мухитини яхшилаш максадида, Узбекистон Республикаси Президентининг 2016 йил 5 октябрдаги “Тадбиркорлик фаолиятининг жадал ривожланишини таъминлашга, хусусий мулкни хар томонлама химоя килишга ва ишбилармонлик мухитини сифат жихатидан яхшилашга доир кушимча чора-тадбирлар туFрисида”ги ПФ-4848- сонли Фармонига мувофик, “Узбекистон Республикасида тадбиркорлик фаолиятининг жадал ривожланишини таъминлаш, хусусий мулкни хар томонлама мухофаза килиш ва ишбилармонлик мухитини сифат жихатидан яхшилашга доир комплекс чора-тадбирлар дастури” тасдикланди.

  1. 2021 йилларда Узбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йуналиши буйича Хдракатлар стратегиясидаги солик солиш тизимини изчиллик билан соддалаштириш, солик солинадиган базани кенгайтириш оркали солик юкини пасайтириш каби вазифалар ижроси юзасидан, шунингдек солик маъмуриятчилигининг замонавий услубларини жорий этиш, соликлар ва бошка мажбурий туловларнинг йиFилувчанлигини ошириш максадида, Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 18 июлдаги “Солик маъмуриятчилигини тубдан такомиллаштириш, соликлар ва бошка мажбурий туловларнинг йотилувчанлигини ошириш чора-тадбирлари туFрисида”ги ПФ-5116-сонли фармони кабул килинди.

Шундай килиб, илмий монографиямизнинг ушбу параграфида кичик бизнеснинг мохияти ва ташкилий хукукий асослари хакидаги мулохозаларимизни якунлаб умумий хулоса сифатида шуни кайд этишимиз мумкинки, кичик бизнесни мохияти унинг бир катор хусусиятлари: бозор конъюктурасига асосан тез мослашувчанлиги; янги иш уринларини яратиш оркали ишсизликнинг олдини олиши; йирик бизнес субъектлари учун иктисодий самарасиз сохаларда фаолият килиши; миллий анъаналарни узида саклаб авлодларга етказиши ва шу кабилар оркали очиб берилади. Шу билан биргаликда, уларда инвестиция киритишнинг моддий асоси йуклиги, фаолиятнинг баркарорсизлиги, банкрот холатига тез тушишидан иборат булиб, булар кичик бизнес субъектларини камчиликларини ташкил этади.
Бевосита кичик бизнес субъектларини аниклашнинг мезони хусусида ягона мезонни йуклиги характерли булиб колмокда. Бизда бу холат уларда ишловчилар сони микдори асос килиб олинган булиб, кушимча. мезон сифатида устав капитали хажми, махсулот (хизмат, ишлар) реализация хажми, йиллик даромади, мол-мулкини хам эътиборга олиш лозим деб уйлаймиз. Албатта, биз томондан юкорида билдирилган хулосалар Республикамизнинг ички имкониятлари, бугунги кундаги ушбу сохада мавжуд муаммолар ва бажарилиши лозим булган ишлар юзасидан билдирилди.
Биз илмий монографиямизнинг ушбу параграфида кичик бизнес субъектларини ташкилий, хукукий ва назарий асосларини урганиб, киёсий тахлил килишга харакат килдик. Навбатдаги вазифамиз иктисодиётни тартибга солишда соликка тортиш механизмининг назарий асосларини таккослама урганиб чикишни харакат киламиз.

  1. Иктисодиётни тартибга солишда соликка тортиш механизмининг назарий асослари

Иктисодиётни модернизациялаш шароитида соликлар мамлакатимиз ижтимоий-иктисодий ривожланишининг асосий омилларидан бири сифатида юзага чикмокда. Солик тушунчаси иктисодий категория сифатида синфий хукмрон куч сифатида юзага чикувчи давлатнинг пайдо булиши ва уни фаолиятининг давомийлиги билан бевосита боFликдир. Шу уринда солик категорияси давлатни иктисодий сиёсати оркали иктисодий вокейлик сифатида юзага чикишини таъкидлаш лозим. Солик тушунчаси бу тор маънода давлат ихтиёрига бошкалардан мажбурий тартибда ундириладиган пул тушумларини ифодалайди.
Соликларнинг амал килишини бозор иктисодиётига утиш шароитида икки холат билан ифодалаш мумкин: биринчидан, давлатнинг умумиятга молик булган катор вазифаларини маблаF билан таъминлаш зарурлиги, иккинчидан, бозор иктисодиёти конун-коидалари. Соликларнинг мохияти уларнинг бажарадиган функцияларидан келиб чикади.
Соликларнинг мохияти ва функцияларини мохиятини тулик очиб бериш учун бир катор хорижий иктисодчи олимларнинг фикрларига, карашларига тухталамиз. Тарихда иктисодчи олимлар томонидан соликларнинг роли ва функцияларини мохияти икки йуналишда каралган:
Биринчи йуналишда соликлар - бу жамиятга зарар етказадиган ёмонликдир ва унинг асосий функцияси булмиш фискал функция оркали халк хужалигига фискал таъсир этади деган FOяни сурадилар.
Иккинчи йуналишда соликлар - бу жамиятга фойда келтирадиган яхшилик, давлатнинг иктисодий таянчи сифатида урганишади, хамда соликнинг назорат ва раFбатлантирувчи функцияларини тан олишади24.
«Соликлар, - деб ёзади Д.Рикардо, - хокимият ихтиёрига келиб тушадиган ер махсулоти ва мамлакат мехнатининг бир кисмини ташкил этади ва охир-окибатда улар капитал хисобидан ёки мамлакат даромади хисобидан
34
туланади» .
Х,озирги пайтда иктисодий адабиётларда соликларни иктисодий мохиятини урганишга баFишланган катор илмий ишлар чоп этилган. Масалан, «Сиёсий иктисод» изохли луFатида соликлар «... корхона, ташкилот ва ахолини, мамлакат молиявий ресурсларини ташкил этишдаги иштирокининг характерловчи мажбурий туловлар тизими»25деб изохланади.
Профессор Д.Г.Черникнинг фикрича «Соликлар - давлат томонидан хужалик субъектлари ва фукаролардан конуний тартибда урнатилган ставкаларда ундириб олинадиган мажбурий йиFимларни узида акс эттиради»26.
Профессор Б.Г.Болдырев бошчилигида ёзилган «Капитализм молияси» укув кулланмасида соликларга куйидагича таъриф берилган: «Соликлар - давлат томонидан ундириб олинадиган, жисмоний ва юридик шахсларнинг мажбурий туловлари»27 хакикатдан хам бундай олиб карайдиган булсак, юкорида келтирилган таърифлар энг содда ва кенг омма учун кулай ва тушунарли. Лекин бизнингча кайд этилган таърифлар узида соликларнинг ташкилий-хукукий томонларини тулалигича акс эттира олмайди. Бундан ташкари, ушбу туловлар нима максадда ундириб олиниши хамда качон ундириб олиниши туFрисида етарли маълумотлар бера олмайди.
Айрим иктисодчилар соликларни миллий даромадни таксимлаш ва кайта таксимлаш воситаси сифатида изохлашга харакат килганлар, - «Соликлар - миллий даромадни таксимлаш ва кайта таксимлаш жараёнида унинг бир
38
кисмини давлат ихтиёрига олиш шаклидир» .
Россия таникли иктисодчи олими В.Г.Пансковнинг фикрича «Соликлар - давлатнинг молиявий фаолиятини таьминлаш максадида, юридик ва жисмоний шахслар тулайдиган мажбурий, кайтариб берилмайдиган, доимий
39
ундириладиган конуний туловдир» деб таъкидлайди .
Классик олимлар У.Пети, Ж.Б.Сей ва инглиз иктисодчилари Д.Рикардо, Ж.Мильлар иктисодиётни самарали ва узини-узи бошкара олади деб хисоблашган. Уларнинг фикрича, талаб таклифни яратади, агар ишлаб чикарувчилар купайиб кетишса улар узлари такчил тармокларга утишини, соликлар эса факатгина бюджет даромадининг манбаи сифатидагина роль уйнайди холос, деб хисоблашган28.
Таъкидланганидек соликларга доир фикрларга эътибор каратадиган булсак улар асосан давлат хазинасини тулдирувчи восита сифатида каралган ва иктисодий фикрлар шаклланиши ва ривожланишида уларнинг фискал жихатидан келиб чиккан холда бахо берилган, фикр юритилган. Лекин, жамият иктисодий жараёнидаги куплаб узгаришлар куплаб муаммоларни хам келтириб чикарди, уз навбатида ушбу муаммоларни бартараф этишга каратилган янги-янги назариялар пайдо була бошлади. Давлатнинг иктисодиётга аралашишини, уни тартибга солиши лозимлигини асослаган кейнсчилик назарияси ва унинг асосчиси Джон Мейнорд Кейн суз навбатида соликларни асосий тартибга солувчи восита деб карайди ва соликларнинг фискал ахамиятига эътибор каратилиши билан уларнинг тартибга солувчи ахамияти хам урганила бошланди. Нобел мукофоти сохиби Пол Самуэльсон хам соликларга иктисодиётни тартибга солувчи ва раFбатлантирувчи асосий воситалардан бири сифатида карайди. Шундай килиб соликларнинг фискал ахамияти урганилиши билан биргаликда, уларнинг назарий жихатлари кенг даражада урганилиши натижасида тартибга солувчи ва раFбатлантирувчи жихатлари хам урганила бошланди.
Шуни таъкидлаш керакки, проф. О.Олимжоновнинг фикрига кура соликлар куйидагича таърифланса, соликларнинг мохияти кенгрок ёритилади ва максадга мувофик булади. «Соликлар - давлат ва жамиятнинг пул маблаFларига булган эхтиёжини кондириш максадида конун томонидан белгилаб куйилган хажмда ва урнатилган муддатда жисмоний ва юридик шахслардан давлат ихтиёрига мажбурий равишда ундириб олинадиган туловлардир»29. Бизнингча, соликларга берилган мана шу таъриф энг макбул таъриф булиб, соликларнинг мохияти, уларнинг иктисодиётдаги урни ва ролини, соликларнинг харакат жараёнини назарий жихатдан чукуррок ёритиб, соликлар хакида аникрок тасаввур хосил килишга ёрдам беради.

  1. йил 1 январдан амалга киритилган Узбекистон Республикаси Солик Кодексига асосан соликларга куйидагича таъриф берилган: «Соликлар деганда Солик Кодексида белгиланган, муайян микдорларда ундириладиган, мунтазам, кайтариб берилмайдиган ва беFараз хусусиятга эга булган, бюджетга йуналтириладиган мажбурий пул туловлари тушунилади»30.

Соликларнинг мохияти уларнинг бажарадиган функцияларидан келиб чикади. Х,ар бир иктисодий категориянинг уз функцияси мавжуд. Солик хам мустакил категория сифатида узи бажарадиган функцияларга эга булиб, бу функциялар солик категориясининг амалдаги харакатини ифодалайди. Функция деганда, одатда, категориянинг хаётда куп кайтариладиган, такрорланадиган доимий харакатларини тушуниш лозим.
Функция (лот. functio) -бажариш, мажбурият, фаолият, тайинлаш, роль деган маъноларни англатади. Солик функцияси — унинг мохияти, харакатда намоён булиши хамда хусусиятларини ифодалаш усулидир.
Х,озирга кадар соликларнинг функциялари туFрисида турли хил карашлар мавжуд. Собик социалистик мамлакатлар иктисодчилари уртасида соликлар икки функцияни бажаради, деган караш кенг таркалган эди. Бу икки функция сифатида фискал ва назорат функциялари тан олинарди. Уларнинг фикрига кура энг асосий функция бу соликларнинг фискал функциясидир, чунки бу функциясиз назорат функциясининг булиши мумкин эмас.
Гарб иктисодчилари купчилигининг назариялари англиялик иктисодчи Ж.М.Кейнснинг концепциясига асосланади. Бу концепцияга кура соликлар фискал функциясидан ташкари иктисодиётни тартибга солиш, раFбатлантириш ва даромадларни бошкариш воситаси функцияларига эга, соликнинг бу функциялари уни иктисодиётни тартибга солиш ва иктисодий баркарор усишни таъминлаш воситаси сифатида фойдаланиш зарурлигидан келиб чикади. Неокейнсчилик йуналиши вакиллари булган Л.Х,аррот, Н.Кальдор, А.Хансенва, П.Самуэльсонларнинг фикрига кура соликлар иктисодиётни тартибга солиш функциясига эга. Улар солик ставкаларини узгартириш ва турли имтиёзлар бериш йули билан бу функцияни бажариш мумкин деб хисоблайдилар31.
И.Мальмигиннинг фикрига кура соликлар уч функцияни бажаради, яъни фискал, таксимлаш ва раFбатлантириш функцияларидир. Унинг фикрига кура биринчи функция давлат даромадлари манбаларининг ташкил топиши билан боFлик, иккинчиси хукукий ва жисмоний шахсларнинг даромадларини таксимлашни назарда тутади. РаFбатлантириш функцияси турли имтиёзлар ва енгилликлар бериш йули билан амалга оширилади32.
Соликларнинг функциялари уларнинг мохиятини амалиётда харакат килаётганлигини курсатади. Шундай экан, функция доимо яшаб, солик мохиятини курсатиб туриши зарур. Бугун пайдо булиб эртага йук булиб кетадиган холатлар солик функцияси була олмайди. Демак, функция категорияси доимий, катъий такрорланиб турадиган вокеликни ифодалайди. Шундай услубий ёндашишдан келиб чикиб соликлар функциясини аниклаш керак.
Соликларнинг функциялари масаласида катта бахслашувлар мавжуд, лекин ягона бир фикрга келинган эмас. Купчилик иктисодчилар соликларга фискал, бошкарувчи, раFбатлантирувчи, назорат функциялари хос деб таъриф беришади. Бизнинг фикримизча, соликларнинг куйидаги асосий функцияларини ажратиб курсатиш максадга мувофикдир: соликнинг фискал функцияси, тартибга солиш функцияси, раFбатлантириш функцияси, назорат функцияси, кайта таксимлаш функцияси (1.3-расм).



Соликларнинг асосий функцияси — фискал функция хисобланиб (лотинча fiscus сузидан олинган булиб, хазина деган маънони англатади), бу функциянинг мохияти шундан иборатки, соликлар ёрдамида давлатнинг молиявий ресурслари хосил килинади хамда давлат фаолият курсатиши учун моддий шароит яратилади. Соликлар оркали корхоналар ва фукаролар даромадининг бир булагини давлат аппаратини, мамлакат мудофаасини, ноишлаб чикариш сохасининг умуман уз даромадлари манбаига эга булмаган кисмини ёки лозим даражада ривожланишини таъминлаш учун узининг маблаFи етишмайдиган тармокларни саклаб туриш максадида ундириб олиш йули билан давлат бюджетининг даромад кисмини шакллантириш соликлар фискал функциясининг энг мухим элементи хисобланади.


Бозор муносабатларининг шаклланиши ва ривожланиши шароитида соликларнинг иккинчи мухим функцияси уларнинг иктисодиётдаги тартибга солувчилик роли хисобланади. Яъни давлат соликлар оркали товарлар, хизматларни ишлаб чикариш ва сотишнинг иктисодий шарт-шароитини тартибга солади ва бу билан иктисодиёт тармокларининг иктисодий фаолиятини амалга ошириш учун муайян «солик мухити»ни яратади. Ушбу функция оркали солик тизимига таъсир курсатади, яъни муайян тармокда ишлаб чикариш суръатларини раFбатлантиради ёки жиловлаб туради, сармоянинг бир тармокдан солик мухити энг маъкул булган бошка тармокка куйилишини кучайтиради ёки пасайтиради, шунингдек, муомиладаги ортикча пул маблаFини бюджетга жалб килади, инфляцияни олдини олади хамда ички ишлаб чикарувчиларни химоялайди.
Соликларнинг назорат функцияси33 - солик туловчилар томонидан такдим этилган хисоб-китоблар хамда солик солиш объекти, солик солинадиган база, имтиёзлар ва солик туловчиларнинг солик мажбуриятларини бажарилишини конуний равишда назоратга олинади. Узбекистон Республикаси Давлат солик хизмати туFрисидаги конуннинг 6-моддасида солик туловчилар томонидан солик хакидаги конун хужжатларига риоя этилиши, соликларнинг туFри хисоблаб чикилиши, тулик ва уз вактида туланиши устидан давлат назоратини амалга оширилиши давлат солик хизмати органларининг мажбурий вазифа шаклида кайд этилган ва назорати юклатилган.
Соликларнинг раFбатлантириш функцияси солик тизимининг энг мухим функцияларидан бири булиб, тадбиркорлик субъектларида солик юкини камайтириш оркали ишлаб чикаришни ривожлантиришга, молиявий ахволни мустахкамлашга ва инвестиция фаолиятини жонлантиришга раFбатлантиради. Соликларнинг раFбатлантириш функцияси оркали давлат иктисодиёт тараккиётини таъминлайди, бу билан фискал функцияни бажариш учун базани кенгайтиради, ишлаб чикариш, саноат ва хизмат курсатиш сохаларини куллаб- кувватлаб, давлат окилона солик сиёсатини олиб бориш билан хужалик юритувчи субъектларнинг эркин фаолият курсатиши таъминланади.
Республикамиз конунчилигида солик туловчиларга солик сохасидаги имтиёзлар ва преференциялар асосан куйидаги хукукий-меъёрий хужжатлар асосида амалга оширилади:
^ Узбекистон Республикаси Крнунлари ва Солик кодекси;
^ Узбекистон Республикаси Президентининг Фармон ва К,арорлари;

  • Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси карорлари

  • Бошка меъёрий-хукукий хужжатлар.

Узбекистон Республикаси Солик кодексининг 30-моддасига асосан, Солик имтиёзи- Солик кодексида, бошка конунларда ва Узбекистон Республикаси Президентининг карорларида назарда тутилган, бошка солик туловчиларга нисбатан айрим тоифадаги солик туловчиларга бериладиган афзалликлар, шу жумладан солик ва (ёки) бошка мажбурий тулов туламаслик ёхуд уларни камрок микдорда тулаш имконияти соликлар ва бошка мажбурий туловлар буйича имтиёзлар деб эътироф этилади. Лекин, Солик кодексида солик преференциясига таъриф берилмаган.
Преференция (praeferentis)-лотинча сузидан олинган булиб, конун хужжатларига асосан иктисодиётнинг устувор тармокларини ривожлантириш ва тартибга солиш максадида, айрим соха ва тармоклар, алохида давлатлар, корхона ва ишлаб чикариш турларига нисбатан берилувчи имтиёз, афзаллик ва устуворликлар (солик ставкасини пасайтирилиши, божхона божларини
47
туламаслик, соликни тулашдан озод килиш, имтиёзли кредитлар ва х.к.).
Кайд этиш жоизки, солик имтиёзлари ва преференциялари хусусида иктисодчи олимлар томонидан турли хил фикрлар ва ёндашувлар мавжуд булиб, ягона бир таърифга келинмаган. Солик имтиёзларининг мохиятини туларок англаб етиш учун аввало ана шу турли хил фикрларни келтириш максадга мувофикдир (1.3-жадвал).

Download 1,66 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   47




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish