Монография "Mahalla va Oila" нашриёти Тошкент 2021

Кан
(Самарқанд) ҳукмдори Ғарбий турк ҳукмдори 
Даду 
(Тарду - 
576-603) хоқоннинг қизига уйлангани эслатилиб, Самарқанд 
Ми 
(Маймурғ), 
Ши
(Кеш), 
Цао
, 
Хэ
(Кушония), Кичик 
Ан 
(Кармана), 
Нашебо 
(Нахшаб), 
Унагэ
, 
Му
(Амул – Чоржуй) 
ҳукмдорликлари устидан ўз устунлигини ўрнатгани айтиб 
ўтилиши
140
ҳам кўрсатиб турибди. Шунингдек, Самарқанд 
ҳукмдори Ғурак (710-738) икки ўғлидан бири – 
Догэ
(Турғар)ни 
Цао, иккинчи ўғли 
Мочжо 
(Бек-чўр)ни 
Ми
(Маймурғ) 
бошқарувчиси этиб тайинлагани “Тан-шу”да эслаб ўтилиши
141
ҳам буни тасдиқлайди. Йилномада Ғуракнинг ўғли бошқарувига 
тайинланган 
Цао 
юқорида 
келтирилган 
учала 
Цао 
ҳукмдорлигидан айнан қайсиси экани англашилмаса ҳам, 
тадқиқотчилар уни Иштихон билан бир деб қарайдилар. Бунинг 
негизида араб-форс манбаларида араблардан енгилгандан 
кейин Самарқанд ҳукмдорлари ўз қароргоҳини Иштихонга 
кўчирганликлари тўғрисида маълумотларнинг учраши
142
ётса 
керак.
Бундан кўринадики, VIII асрнинг иккинчи чорагида 
Уструшона ва Суғддаги юз берган бу каби сиёсий ўзгаришлар 
“Тан-шу” йилномасида қуйидагича 2 та муҳим маълумот ўрин 
олишига олиб келган:
1) 
“Шарқий 
Цао”нинг 
Шуайдушана
, 
Сутуишана
, 
Киебутана
ва 
Сутуниши
каби турлича номлари бор;
2) 
Гэло-пуло
(Қора-бўғра) 
Ғарбий Цао
(Иштихон) 
ҳукмдоридир.
140
Бичурин Н. Я. (Иакинф). Собрание сведений о народах, обитавших в Средней 
Азии в древние времена. В 3-х томах. Том II. –М. - Л.: Изд. АН СССР, 1950. – C. 
271, 281. 
141
Бичурин Н. Я. Собрание сведений... II. – С. 311. 
142
Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия / Соч. Т. 1. М., 
1963.– С. 146-147. 

---

~ 47 ~ 
Бироқ иккинчи маълумотни фақатгина Иштихон билан 
алоқадор деб тушунмаслик керак. “Тан-шу” йилномасида 
Гэло-
пуло
(Қора-бўғра) 738 йилда элчи юборгач, Хитой императори 
элчилар орқали унга “Хуайдэ-ван” унвонини бериб, унинг 
аждодлари “Самовий хон”га хизмат қилганига урғу бергани 
айтиб ўтилади. Бу ерда “Самовий хон” деганда Хитой 
императори ҳақида сўз бораётган бўлса-да, аслида бу унвон 
Турк хоқонлиги орқали бир муддат Хитой императорлари 
томонидан ҳам қўлланилган эди. 
Гэло-пуло
(Қора-бўғра)нинг 
аждодлари ва унинг ўзи Уструшона ҳукмдорлари сифатида 
Хитойга “ҳарбий хизмат” қилиш таклифини айтиб юбориши 
ушбу сулоланинг анча йиллар олдин, эҳтимол, VII асрнинг 
охирларида Уструшонадаги маҳаллий сулоланинг ўрнини 
эгаллаган, деб тахмин қилишга имкон беради. Аслида Қора-
бўғра исми қадимги туркча “қора” (буюк, кучли) ва “бўғра” 
(нортуя) каби икки қисмдан ташкил топиб, хоқонликнинг 
унвонлар тизимида юқори эпитет (сифат)лардан саналган
143
.
Қизиғи шундаки, “бўғра” сўзи бошқа ҳукмдорликлар 
бошқарувида ҳам деярли Уструшонадаги каби VIII асрнинг илк 
чорагидан бошлаб учрайди. Буни келиб чиқиши Ғарбий Турк 
хоқонлигининг Ашина сулоласига тақалувчи Тўхористон 
ябғулиги томонидан Хитойга юборилган шаҳзода – элчи 
Ашина 
Дэлэ пуло
(*Тегин Бўғра; 706‚ 718)
144
ва Кабудон ҳукмдори 
Суду пуло
(*Сатуқ?­бўғра; 738)
145
исмлари мисолида кўриш 
мумкин. Эҳтимол, Кабудон ҳукмдорининг исми Суду-пулонинг 
асли “Уструшона бўғраси” деган маънода бўлгандир? Чунончи 
хитойликлар ўзларига нотаниш сўзларни кўпинча ўзгартирган 
ҳолда ўз тилларига ўгириб, қисқартирган ҳоллар кўп 
учрайди
146
. Юқорида 
Суду 
топонимини Уструшонанинг 
143
Бобоёров Ғ. Ғарбий Турк хоқонлигининг давлат тузуми ... Б. 35. 
144
Бичурин Н. Я. Собрание сведений... II. – С. 321; Chavannes E. Documents sur 
les... – Р. 287, 291.
145
СмирноваО. И. Сводный каталог... – С. 425, 428.
146
Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах. ...II. – C. 264, 271-272, 274-275, 
280-281, 286-287, 310-313, 315-317; Ekrem E. Hsüan-Tsang Seyahetnamesi’ne göre 
Türkistan ... – S. 126-131, 135-136; Ходжаев А. Сведения древнекитайских 
путешественников о Самарканде // Цивилизация и культура Центральной Азии в 
единстве и многообразие. – Самарканд, 2009. – С. 142-144. 

---

~ 48 ~ 
хитойча шаклларидан бири деб ҳисобловчи тадқиқотчилар ҳам 
борлиги айтиб ўтилди. 
Кўпчилик тадқиқотчилар хитой ва араб манбаларидаги 
ушбу маълумотларга суяниб, VIII асрда воҳани бошқарган 
сулоланинг келиб чиқиши туркий бўлган, деб қарайдилар
147
. 
Турк хоқони бошчилигида 720-740 йиллар орасида бир неча 
бор арабларга қарши Чоч, Фарғона, Суғд, Тўхористон 
бошқарувчилари иттифоқ тузган пайтларида Уструшона 
ҳукмдорлари ҳам фаол қатнашадилар. Айниқса, Уструшона 
афшини Харабуғра (Қорабўғра) турк хоқони ёнида бўлиб, 
арабларга қарши курашгани борасида анчагина маълумотлар 
етиб келган
148
. 
Юқорида келтириб ўтилганидек, “Тан-шу” йилномасида 
Шарқий Цао (Уструшона) бошқарувчилари VII асрнинг илк 
чорагидан бошлаб Хитойга элчилар юбора бошлаган бўлиб, Ву-
дэ бошқаруви йиллари – 618-626 йилларда Кан (Самарқанд) 
ҳукмдори билан бирга элчилар юбориб, улар орқали император 
Гаоцзуга ўзининг ҳарбий хизматини таклиф қилиши ва 
император бундан қувонгани тилга олинганидек, айни 
йилномада ўша йилларда Ғарбий Цао (Иштихон) билан боғлиқ 
сўз борганда “Ву-дэ бошқаруви йилларида (618-626) бу ердан 
элчилар 
келгани” 
эслатилиб, 
император 
бу 
ернинг 
бошқарувчиси