Moliyaviy tahlilning rivojlanish tarixi va fan sifatida shakllanishi

1. Tаҳлил:
- хўжалик субъектларига ички ва ташқи таъсир бирликларини ҳисобга олган ҳолда фаолиятнинг тизимли таҳлилини амалга оширишга;
- хўжалик субъектларининг жорий ва истиқболдаги кўзланган мақсадларига эришиш юзасидан мавжуд имкониятларини аниқлашга;
- хўжалик субъектининг ривожланиш тенденциялари динамикасига баҳо беришга;
- хўжалик субъектини келгусида янада ривожлантириш, мавжуд имкониятларини ишга солишнинг иқтисодий, молиявий манбаларни излаб топиш ва амалга оширишга ёрдам беради.
Ўз навбатида таҳлил:
-бошқарув жараёнини такомиллаштиришга;
-бошқарув самарадорлигини оширишга;
- бошқарув сифатини таъминлашга;
-рақобатбардошликни оширишга имкон беради.
Бошқарувнинг комплекс таҳлил концепцияси – бошқарув қарорларини қабул қилишда барча жиҳатларни ҳисобга олиш ва соҳа мутахассисларини ҳамкорликда ишлашларини талаб этади. Мазкур концепцияда қарор қабул қилишда самарадорлигини белгиловчи мезонлар фақат миқдор кўрсаткичлар (Quantitative indicators) билан эмас, балки сифат кўрсаткичлари (qualitative indicators) билан ҳам баҳоланади
Таҳлилнинг бошқарувдаги роли – бошқарув субъектларига бошқарув объектини (хўжалик жараёнлари ва ҳодисалари, уларнинг самараси ва натижалари юзасидан бошқарувнинг) мақбул ечимларини бериш юзасидан зарурий ахборотлар билан таъминлаш

Таҳлилнинг бошқарувдаги ўрни – хўжалик юритувчи субъектларнинг хўжалик-тижорат-молия фаолиятининг жорий ҳолатига баҳо бериш ва уни келгусида янада ривожлантириш юзасидан тизимли ечимларни бошқарув субъектларига етказиб бериш

Таҳлилнинг бошқарувдаги аҳамиятини – хўжалик субъектлари иқтисодий, молиявий аҳволи, унинг келгусидаги кутилаётган натижалари, пул маблағлари кирими ва чиқимидаги ижобий фарқланишлар, капитал ҳажмини оширишдаги комплекс ўрганишларнинг зарурийлиги характерлайди.
 
2. Funksional baholash tahlilning asosiy bosqichlari tayyorlanish, axborotlarni to’plash, tahlil qilish, ijodiy bosqich, ilmiy tadqiqot bosqichi, xulosa va takliflarni joriy qilish bosqichlari keng yoritilgan. Tayyorlash bosqichida eng avvalo tahlil qilinadigan ko’rsatkich jarayon, hodisa, faoliyat kabi tahlil ob'ekti aniqlanadi. Axborotlarni to’plash bosqichida ishchi guruh tanlangan ob'ektni tahlil qilish uchun ma'lumotlarni (iqtisodiy ko’rsatkichlarni, konstruktorlik yeshimlarini, texnologik jarayon hujjatlarini, patentlarni, ilmiy texnik tavsiyalar kabilarni) to’playdi, ularni bir sistemaga keltiradi va o’rganadi. Tahlil qilish bosqichida to’plangan va bir sistemaga keltirilgan axborot manbalariga asosan bajariladigan har bir funksiyaning muhimligi uni qoldirish yoki bartaraf qilishligi aniqlanadi. Bu bosqichda bajariladigan funksiyalar bevosita korxonaning o’zida va tashqarida bajarilishi o’rganiladi. Ya'ni, yangi ob'ekt ma'lum mezon-baholarga javob berishi lozim. Bu ob'ekt hozirgi vaqt uchun, kelajak uchun kamchiliklardan holi mukammal bo’lishi zarur. Muhim mezon sifatida yangi ob'ekt uchun sarflanadigan materiallar sarfi ancha kam bo’lishi talab etiladi. Ma'lumki mamlakatimizda yaratilayotgan mahsulotlarga ketayotgan xom-ashyo sarfi dunyo standartlariga nisbatan 2-3 marta ko’p. Buning oqibatida mamlakatimiz tabiiy boyliklari sezilarli tarzda ko’p sarflanmoqda va buni kishartirish masalasi muhim ahamiyatga ega bo’lib kelmokda. FQTning samaradorligi faqat shu mahsulotni ishlab chiqarishga ketgan xarajatlar bilangina o’lshanib qolmaydi. Eng muhimi uning sifati va raqobatbardoshliliga ijobiy ta'sir qiladi. Shu tufayli FQTni samaradorligini aniqlashda bir qancha ko’rsatkichlar inobatga olinishi shart. Bularning hammasi FQTning ijodiy bosqichida aniqlanishi mumkin. Ijodiy bosqich FQTning o’ziga xos xususiyatlaridan biri bo’lib, unda har bir zarur funksiyalarni bartaraf qilish bo’yicha g’oyalar, tavsiyalar to’planadi. Eng muhimi ushbu bosqichda biror mahsulotni yaratishdagi funksiyalarni takomillashtirish bilan birga yaratilayotgan mahsulotning o’zi ham takomillashtiriladi. FQTning tadqiqot bosqichi ham muhim bosqichlardan biridir. Unda tanlab olingan eng samarali variantlarni qo’llash, ularni amaliyotga joriy qilish yo’l-yo’riqlari ishlanadi. Aynan shu bosqichda joriy qilinadigan tavsiyaning texnik iqtisodiy samaradorligiga, uning tahlil qilinayotgan ob'ekt sifati va narxiga qanday ta'sir qilishi o’rganiladi. Bularni amalga oshirishda asosan eksport usulidan foydalaniladi. Xulosa va takliflarni joriy qilish bosqichida FQTning barcha bosqichlari orqali eng qulay va samarali variant tanlanadi. Endigi eng muhim vazifa shu tanlangan variantni joriy qilishdir. Bu ishni amalga oshirish butun jamoaning zimmasida bo’ladi. FQTni joriy qilish qancha samara berishi ham shu bosqichda ko’rib chiqiladi. FQTni joriy qilishga ketgan barcha xarajatlar ulardan keladigan foyda evaziga bir necha marta qoplanishi lozim. Shu tufayli FQTning samaradorligi ham aynan shu bosqichda asoslanishi shart. Bu uchun FQTni amalga oshirishga ketgan xarajatlarning qoplanishi darajasi, undan kelgan foyda so’mmasining (F) shu tadbirda ketgan xarajatga (har) nisbati bilan aniqlanadi.


 
11-variant
1. Moliyaviy tahlil fanining predmeti
2. Moliyaviy tahlilning turlari va ularning iqtisodiy mohiyati.
 
1. Таҳлил фаннинг предмети – турли мулкчилик шаклидаги хўжалик юритувчи субъектларнинг молиявий-хўжалик фаолиятини, унинг самарадорлиги ва натижавийлигини кўрсаткичлар тизимида, узвийлик ва алоқадорликда, омилларга боғлиқ равишда турли ахборот манбаларидан фойдаланган ҳолда даврий ўрганишга айтилади.
 
2. Moliyaviy tahlilning turlari: tashqi va ichki
Ташқи молиявий таҳлил чекланган ахборотларни акс эттирувчи молиявий ҳисобот шакллари асосида хўжалик юритувчи субъектлар молиявий ҳолатини ўрганишни ҳарактерлайди ва корхона эришган натижаларининг барча сирларини очиб бериш имконини бермайди. Ушбу таҳлил ички ахборот базасидан фойдаланиш имконига эга бўлмаган, корхона фаолияти билан қизиқувчи контиргентлар томонидан, мулк эгалари ёки давлат органлари томонидан амалга оширилади.
Ташқи молиявий таҳлилнинг аҳамиятли жиҳатлари қуйидагилар билан ҳарактерланади:
-таҳлил субъектлари ва ахборот фойдаланувчиларининг кўплиги;
-таҳлилчиларнинг мақсади ва кизиқишларининг турли туманлиги;
-ҳисобга олиш ва ҳисоботлашнинг норматив қоидалари, таҳлил этишнинг расмий жиҳатларининг белгиланганлиги;
-таҳлилнинг фақат чоп этиладиган молиявий ҳисобот шаклларидаги ахборотлар базасига таянган ҳолда ўткалиши;
-қўйиладиган аналитик масалаларнинг чекланганлиги;
-ахборот фойдаланувчилар учун корхона фаолияти юзасидан таҳлил натижаларидан фойдаланишнинг максимал очиқлиги.
 
Ички молиявий таҳлил-корхонанинг ички бўлимлари, ҳодимлари томонидан ўтказилиб ўрганиладиган масалларнинг кўлами билан ташқи молиявий таҳлилдан фарқ этади. Ички молиявий таҳлилнинг ахборотлар базаси ва ўрганиладиган масалаларнинг кўлами ташқи молиявий таҳлилга нисбатан кенг ҳисобланади. Унинг ахборотлар базасига фақат чоп этиладиган молиявий ҳисоботларгина эмас балки, молиявий ҳисобнинг барча манбаларидан ва ҳисобдан ташқари манбаларни ҳам киритиш мумкин. Ўрганиладиган масалалар кўламини бошқарувчилар ва таҳлилчиларнинг қизиқишлари доирасидани келиб чиқиб белгилаш мумкин. Ушбу таҳлил турининг ўзига ҳос хусусиятларини қуйидаги жиҳатлар билан изоҳлаш мумкин.
Ички молиявий таҳлилнинг ўзига хос жиҳатлари:
-таҳлил субъектларининг тор гуруҳи;
-таҳлил натижалари фақат ички талабларга, корхона бошқаруви юзасидан йўналтирилганлиги;
-теран молиявий таҳлилни ўтказишда ахборотларнинг кенг доирасидан фойдаланиш имкониятининг юқорилиги;
-таҳлилни ўтказиш бўйича норматив методикалар билан биргаликда аниқ регламентлари (тартибларнинг) белгиланмаган усуллардан фойдаланиш имкниятлари;
аниқ бошқарув қарорларини тайёрлаш юзасидан чуқур молиявий таҳлилни ўтказишнинг имкониятлиги;
-бошқарув аппарати талабларидан келиб чиққан ҳолда аналитик ишни ташкил этилиши.
 
Молиявий таҳлил мазмуни бўйича тўлиқ молиявий таҳлил ва тематик молиявий таҳлил турларига таркибланади
Тўлиқ молиявий таҳлил корхона молиявий фаолиятининг барча жиҳатларини комплекс ўрганишни ҳарактерлайди.
Тематик молиявий таҳлил корхона молиявий фаолиятининг алоҳида жиҳатларини ва акспектларини ўрганишни ҳарактерлайди. Тематик молиявий таҳлил предметига: активлардан самарали фойдаланиш, активларни молиялаштиришда алоҳида манбалардан оптимал фойдаланиш даражаси, тўлов лаёқати ва молиявий барқарорлик ҳолати, оптимал инвестицион фаолият, капиталнинг молиявий тўзилиши каби масалаларни киритиш мумкин.
Молиявий таҳлилда объектни қамраб олиниши юзасидан хўжалик юритувчи субъектларнинг тўлиқ (бир бутунликдаги) молиявий таҳлили, алоҳида бўлимлар ва бирликлар молиявий ҳолатининг таҳлили (иқтисодий жавобгарлик марказлари бўйича), ҳамда алоҳида молиявий жараёнлар таҳлилини таркиблаш мумкин.
Ўтказиш даври бўйича молиявий таҳлил олдинги, жорий ва истиқболли таҳлил турларига таркибланади.
Олдинги молиявий таҳлил- корхона молиявий фаолиятини бир бутунликда ёки алоҳида олинган молиявий жараёнлар бўйича шарт шароитларни билиш билан боғланади (масалан, узоқ ва қисқа муддатга банк кредитларини олиш юзасидан корхонанинг тўлов лаёқатини баҳолаш).
Жорий (оператив) молиявий таҳлил-алоҳида молия режаларини бажарилишида ёки молия операцияларини амалга ошириш давомида оператив тарзда молиявий ҳолатга таъсир этиш юзасидан ўтказиладиган таҳлил туридир.
Истиқболли молиявий таҳлил- амалдаги ҳолатни ўрганиш асосида молиявий ҳолат ва унинг алоҳида бирликлари бўйича келажакдаги ўзгаришларнинг кутилишларни баҳолаб берувчи таҳлил туридир.
 
 
 12.1.Fanning metodi obyektni o‘rganish usullari, vositalari, yo`llarini ifodalaydi. Moliyaviy tahlil fanining metodi - xo‘jalik subyektlarining xo`jalik jarayonlarini o‘rganishga dialektik yondashgan holda, turli axborot manbalarida aks ettirilgan ko‘rsatkichlar tizimini maxsus usullar
yordamida qayta ishlash yo`li bilan ularning o‘zgarish tendensiyalarini, sabablarini aniqlash, ular orasidagi o‘zaro bog`liqliklarni tizimli, kompleks o‘rganish, o‘lchash va umumlashtirishdir.
Moliyaviy tahlil metodining muhim xususiyati shundaki, unda faqat o'zgarish, rivojlanishning o‘zigina emas, balki uning sabab-oqibat bog‘lanishlari ham o'rganiladi. Ko'rsatkichlar va ularning o`zgarishiga ta’sir etuvchi birliklarni aniqlashga muhim ahamiyat qaratiladi.
Moliyaviy tahlil metodining yana bir muhim xususiyati shundaki, ko‘rsatkichning nafaqat sabab-oqibat bog`lanishlaridagi natijalari balki ularning kelgusidagi kutilishlarini prognozlash imkoni ham tug`iladi. Ya’ni, moliyaviy tahlilda nafaqat real holat, balki uning kutilayotgan
natijalari haqida ham ogoh bolinadi. Moliyaviy tahlil metodining yana bir o‘ziga xos tomoni o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlami o‘zaro ta’sirini va bog`liqligini aniq hisoblab ko`rsatib berishdir.
Tahlil qilishda dialektik usuldan foydalanish, korxona xo‘jalik faoliyatini o‘rganib chiqishda barcha bog‘Iiq tomonlarini hisobga olinishini talab etadi.
12.2. Iqtisodiy ma`lumotlar ko`lami kengligi jihatidan ikki yirik guruhga bo`linadi. Birinchisi- ichki iqtisodiy ma`lumotlar. Ularni biznes-reja, hisob tizimi, budjet hisob- kitoblari, korxona dasturi ma`lumotlari, turli xil texnologik ma`lumotlar va shu kabilar tashkil etadi.Ikkinchisi- tashqi iqtisodiy ma`lumotlar. Misol uchun, Tovar-xomshayo bozoridagi ma`lumotlar, raqobatdosh korxona ma`lumotlari, qimmatli qog`ozdagi ma`lumotlar, tarmoqdagi o`rtacha ko`rsatkichlar va shu kabilar. Bu manbalar tahlilda eng ko`p foydalaniladi

13.1. Fanning metodi obyektni o‘rganish usullari, vositalari, yo`llarini ifodalaydi. Moliyaviy tahlil fanining metodi - xo‘jalik subyektlarining xo`jalik jarayonlarini o‘rganishga dialektik yondashgan holda, turli axborot manbalarida aks ettirilgan ko‘rsatkichlar tizimini maxsus usullar
yordamida qayta ishlash yo`li bilan ularning o‘zgarish tendensiyalarini, sabablarini aniqlash, ular orasidagi o‘zaro bog`liqliklarni tizimli, kompleks o‘rganish, o‘lchash va umumlashtirishdir.
Moliyaviy tahlil metodining muhim xususiyati shundaki, unda faqat o'zgarish, rivojlanishning o‘zigina emas, balki uning sabab-oqibat bog‘lanishlari ham o'rganiladi. Ko'rsatkichlar va ularning o`zgarishiga ta’sir etuvchi birliklarni aniqlashga muhim ahamiyat qaratiladi.
Moliyaviy tahlil metodining yana bir muhim xususiyati shundaki, ko‘rsatkichning nafaqat sabab-oqibat bog`lanishlaridagi natijalari balki ularning kelgusidagi kutilishlarini prognozlash imkoni ham tug`iladi. Ya’ni, moliyaviy tahlilda nafaqat real holat, balki uning kutilayotgan
natijalari haqida ham ogoh bolinadi. Moliyaviy tahlil metodining yana bir o‘ziga xos tomoni o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlami o‘zaro ta’sirini va bog`liqligini aniq hisoblab ko`rsatib berishdir.
Tahlil qilishda dialektik usuldan foydalanish, korxona xo‘jalik faoliyatini o‘rganib chiqishda barcha bog‘Iiq tomonlarini hisobga olinishini talab etadi.Moliyaviy tahlilning ocziga xos xususiyatlarida moliyaviy analitiklar quyidagi muhim jihatlarga ahamiyat berishlari lozim:
- operatsion jarayonning tashkil etilishiga;
- naqd mablag`larning harakatiga;
- boshqaruvning maqsadliligiga;
- tarmoq risklarini baholashga;
- bozornii o‘rganishga;
- faoliyat ko`lamini o'rganishga;