2.2. Auditorlik dalillarini olish bilan bog'liq milliy standartlar
Auditorlik dalillarini olish bilan bog'liq milliy standartlarga 50-son,
55-son va 13-sonli auditorlik milliy standartlari misol bo’la oladi. Shulardan
50-son auditorlik milliy standarti haqida ma’lumot eltirib o’tsam. Ushbu
Auditorlik faoliyatining milliy standarti «Auditorli faoliyati to’g’risida»gi
O’zbe iston Respublikasi qonunining 21-moddasi , O’zbe iston Respublikasi
Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sentyabrdagi 365-sonli «Auditorlik
faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish
to’g’risida»gi qarorining 3-bandiga asosan ishlab chiqilgan va u O’zbe iston
Respublikasida auditorlik faoliyatini me'yoriy tartibga solish elementi bo’lib
37
hisoblanadi. Ushbu standartning maqsadi auditorlik tekshiruvi paytida
olinadigan auditorlik dalillarining miqdoriga, sifatiga, shuningdek, auditorlik
dalillarini olish maqsadida bajariladigan amallarga nisbatan talablarni
belgilashdan iborat. Standartning talablari auditorli te shiruvini o’tkazishda
barcha auditorlik tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi. Auditorlik dalillari -
auditorli tash iloti tomonidan auditorli te shiruvi vaqtida yig’ilgan va
auditorlik hulosasini asoslovchi ma'lumotlardir.
Auditorlik dalillarini olishda moliyaviy hisobotning asosi bo’lgan
boshlang’ich hu atlar va buhgalterli yozuvlari, shuningde boshqa
manbalardan olingan tasdiqlovchi ma'lumotlardan foydalaniladi. Auditorlik
dalillari yetarli va mos bo’lishi era . Auditorli dalillari, agarda hu atlar va
aktivlar, hususiy kapital va majburiyatlarning haqiqiy holati bilan
tasdiqlanganda, ishonchli hisoblanadi.
Auditorlik tashkiloti auditorlik dalillarining ishonchliligini baholashda
quyidagi umumiy qoidalarga amal qilishi zarur:
tashqi manbalardan olingan auditorlik dalillari (masalan, uchinchi
shaxsdan
olingan
tasdiq)
ich i
manbalardan
olingandan
o’ra
ishonchliroqhisoblanadi;
agar buxgalteriya hisobi va ichki nazoratning mavjud tizimi samarali
ishlasa, ichki manbalardan olingan auditorlik dalillari ishonchli hisoblanadi;
auditorlik tash iloti tomonidan bevosita yig’ilgan auditorli dalillari
xo’ ali yurituvchi subye tdan olingan auditorli dalillaridan o’ra
ishonchliroq hisoblanadi;
yozma ravishda olingan auditorli dalillari og’za i berilgan dalillardan
o’ra ishonchliroq hisoblanadi.
Turli manbalardan yig’ilgan auditorlik dalillari bir-biriga zid bo’lmasa,
ishonchli hisoblanadi.
Agar bitta manbadan olingan auditorlik dalillari ketma- etli da bo’lmasa
yoki turli manbalardan olingan auditorlik dalillari bir-biriga zid bo’lsa,
38
auditorli tash iloti qo’shimcha, aniq dalillar olish im onini beruvchi amallarni
bajarishi zarur.
Agar auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobot to’g’risida fi r bildirish
uchun yetarli dalillar ololmayotgan bo’lsa, u holda auditorli hulosasini
tuzishdan bosh tortishi era . Xo’ ali yurituvchi subyekt (buyurtmachi)
auditorlik tashkilotining auditorlik dalillarini olishi uchun zarur bo’lgan
amallarni ba arishiga to’siq bo’luvchi hara at yo i hara atsizli qilishga haqli
emas. Xo’ ali yurituvchi subyekt vakillari yoki uchinchi shaxslar auditorlik
tash ilotining auditorli dalillarini olish maqsadida amallar ba arishiga to’siq
bo’luvchi hara atlarni yo i hara atsizli larni amalga oshirgan hollarda
auditorli tash iloti auditorli te shiruvini o’t azishdan bosh tortishga haqli.
Auditorlik dalillarini ho'jalik yurituvchi sub'ektning ichki nazorat tizimini
testdan o'tkazish va mohiyati bo'yicha tekshirish amallarini o'tkazish yo'llari
bilan olish mumkin. Ichki nazorat tizimining testlari auditorlik tashkiloti
tomonidan ho'jalik yurituvchi sub'ektning buhgalteriya hisobi va ichki nazorat
tizimining holatini baholash uchun auditorlik dalillarini olish maqsadida
bajariladigan amallarni ifodalaydi.
Mohiyati bo'yicha tekshirish amallari auditorlik tashkilotining moliyaviy
hisobotda hato-kamchiliklar mavjud yoki mavjud emasligini aniqlash uchun
auditorlik dalillari olish maqsadida bajaradigan amallarni ifodalaydi.
Mohiyati bo'yicha tekshirish amallarini bajarishda quyidagi savollar
o'rganib chiqiladi:
hisobot davri yakunlangan sanada majburiyatlar va aktivlarning
mavjudligi;
moliyaviy hisobotda aktivlar, majburiyatlar, ho'jalik operastiyalari
va hodisalarning to'liq aks ettirilishi;
aktivlar va majburiyatlarning mos qiymatlarda aks ettirilishi;
moliyaviy hisobotda ho'jalik operastiyalari va hodisalarning aniq
summalarini aks ettirish;
daromad va harajatlarni tegishli davrlarda aks ettirish.
39
Shu qatorda 55-son auditorlik milliy standarti ham bor. Bu O’zbe iston
Respublikasi Auditorlik faoliyati milliy standarti O’zbe iston Respublikasining
«Auditorli faoliyati to’g’risida»gi qonunining 21-moddasi, O’zbe iston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2000 yil 22 sentyabrdagi «Auditorlik
faoliyatini takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish
to’g’risida»gi 365-sonli qarorining 3-bandiga asosan ishlab chiqilgan va
O’zbe iston Respublikasida auditorlik faoliyatining me'yoriy tartibga soluvchi
elementi hisoblanadi. Bu standartning maqsadi o’zaro bog’liq shaxslar bilan
bog’liq bitimlarni aniqlash maqsadlarida auditorlik tashkiloti tomonidan
bajariladigan auditorlik taomillarni aniqlash hisoblanadi. Mazkur standartning
talablari auditorli te shirishlarini o’t azishda barcha auditorli tash ilotlari
uchun majburiy hisoblanadi. Ushbu standart maqsadlarida o’zaro bog’liq
shaxslar deb bitim tuzilayotganda o’zaro bog’liq bo’lgan shaxslar (manfaatdor
bo’lganlar) tan olinadi. Shaxslarning o’zaro bog’liqligi (manfaatdorligi)
qonunchilik bilan belgilanadi.
O’zaro bog’liq shaxslar o’rtasidagi bitim - bu o’zaro bog’liq shaxslar
o’rtasida ushbu o’t azish uchun haq olinadimi yo’qmi qat'i nazar, vositalarni
yo i ma buriyatlarni o’t azishdir.
O’zaro bog’liq shaxslar o’rtasidagi bitimlar ilo i boricha mu ammal
o’rganib chiqilishi era , chun i ular o’pchili holatlarda moliyaviy hisobotni
buzib o’rsatish orqali tuziladi.
Quyidagi bitimlar shaxslarning o’zaro bog’liq munosabatlarini o’rsatishi
mumkin:
foiz to’lamasdan qarz olishi va qarz berishi yo i to’lovning predmeti,
sharti va muddatini belgilamasdan to’lash;
o’ziga hos shartlarni o’zda tutuvchi, masalan, o’ziga hos narhlarni
o’zda tutuvchi Shartnomalar;
mantiqiy sababsiz amalga oshirilgan operatsiyalar;
hisobga olinmagan operatsiyalar, ya'ni bepul tarzda olingan yoki
o’rsatilgan hizmatlar.
40
O'zaro bog’liq shahslar va ular o'rtasidagi bitimlarni aniqlash uchun
auditor quyidagilarni amalga oshirishi kerak bo'ladi:
a) ho'jalik sub'ektining rahbaridan barcha o'zaro bog’liq shahslarni
aniqlashi, o'tgan davr mobaynida ushbu shahslar bilan qandaydir bitimlar
tuzilganmi, ho'jalik yurituvchi sub'ektda o'zaro bog’liq shahslar bilan tuzilgan
bitimlarning ro'yhatga olishni tegishli usuli bormi va ushbu holatlar hisobotda
to'g’ri aks ettiriladimi. Agar ko'rsatilgan usullardan foydalanilsa, ularga baho
berish lozim;
b) ho'jalik sub'ektining faoliyatiga sezilarli ta'sir ko'rsatadigan yirik
aksionerlarni aniqlash maqsadida aksionerlar reestrini o'rganib chiqish;
v) boshqa korxonalarning direktorlari va hizmatchilarining mijozga ishga
o'tishining sabablarini o'rganib chiqish;
g) avval o'tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalari bilan tanishib chiqish;
d) asosiy sotib oluvchilar, etkazib beruvchilar, debitorlar va kreditorlar
faoliyatining tusi va hajmini o'rganib chiqish.
Yuqorida aytib o’tganimde 13-son auditorlik milliy standarti ham
auditorli dalillarini olish bilan bog'liq milliy standartlarga ham misol bo’la
oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |