II bob. Auditorlik faoliyati milliy standartlarini amaliyotda qo’llashning
hozirgi holati
2.1. Auditni rejalashtirish bilan bog’liq milliy standartlar
Auditorli faoliyati milliy standartlarini re alashtirish bilan bog’liq,
dalillarini olish bilan bog’liq va hisobotlarni tayyorlash bilan bog’liq milliy
standartlarga ajratish mumkin. Masalan re alashtirish bilan bog’liq milliy
standartga 3-son auditorlik faoliyati milliy standartini misol qilib olsak bo'ladi.
Bu standart «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi O’zbe iston Respublikasi
qonuni, O’zbe iston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999- yil 10
iyundagi «O’zbe iston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis XIV
sessiyasidagi ma'ruzasida keltirilgan asosiy qoidalarni amalga oshirish chora-
tadbirlari to’g’risida» 296-son qaroriga asosan ishlab chiqilgan va O’zbe iston
Respublikasida auditorlik faoliyatini me'yoriy tartibga solish unsuri
hisoblanadi. Andozaning maqsadi va vazifalari quyidagicha:
Xo’ ali yurituvchi subyektning moliyaviy hisoboti auditini rejalashtirish
paytida auditorlik tashkilotlari tomonidan qo’llaniladigan me'yorlarni
belgilash auditning maqsadi hisoblanadi.
Quyidagilar andozaning vazifalaridir:
auditni rejalashtirish dastlabki bosqichining bayoni;
audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash tamoyillarini ta'riflash;
audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash hamda tuzish tartibining
bayoni.
Bu andozaning amal qilish sohasi rasmiy auditorlik hulosasini
tayyorlashni nazarda tutadigan auditni amalga oshirish paytida barcha auditorlik
tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi, ular tavsiya tusida ekanligi ochiq
ko’rsatilgan qoidalari bundan mustasno.
Mazkur andozaning talablari uning natijalari bo’yicha rasmiy auditorlik
hulosasi tayyorlashni nazarda tutmaydigan auditni o’tkazish paytida,
shuningdek, auditni turdosh hizmatlar (konsalting hizmatlari) ko’rsatilishi
paytida tavsiya tusida bo’ladi. Aniq topshiriqni bajarish paytida mazkur
20
andozaning majburiy talablaridan chetga chiqilgan taqdirda auditorlik
tashkiloti buni o’zining ish hujjatlarida va audit yoki unga turdosh bo’lgan
hizmatlarga buyurtma bergan xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyatiga yozma
hisobotda majburiy tartibda qayd etishi shart.
Auditni rejalashtirish maqsadi va vazifalari. Rejalashtirish audit
o’tkazishning boshlang’ich bosqichi hisoblanib, audit o’tkazishning
kutilayotgan hajmi, jadvallari va muddatlarini ko’rsatgan holda auditorlik
tashkiloti tomonidan auditning umumiy rejasini ishlab chiqishdan,
shuningdek, auditorlik tashkiloti tomonidan xo’ ali yurituvchi subyektning
moliyaviy hisoboti to’g’risida holis va asosli fikr shakllantirilishi uchun zvrur
bo’lgan auditorlik rusum-qoidalarini amalga oshirish hajmi, turlari va
izchilligini belgilaydigan auditorlik dasturini ishlab chiqishdan iborat bo’ladi.
Auditni rejalashtirishni auditorlik tashkiloti auditni o’tkazishning umumiy
qoidalariga, shuningdek quyidagi hususiy qoidalarga muvofiq o’tkazishi kerak,
ya'ni:
rejalashtirishning kompleksliligi;
rejalashtirishning uzluksizligi;
rejalashtirishning maqbulligi.
Auditni
rejalashtirishning
kompleksliligi
qoidasi
birlamchi
rejalashtirishdan boshlab auditning umumiy rejasi va dasturini tuzishga qadar
rejalashtirish barcha bosqichlarining o’zaro bog’langan va uyg’un bo’lishi
ta'minlanishini taqozo etadi. Auditni rejalashtirishning uzluksizligi qoidasi
auditorlar guruhiga o’zaro bog’langan topshiriqlarni belgilash va rejalashtirish
bosqichlarini muddatlar hamda xo’ ali yurituvchi turdosh subyektlar (alohida
balansga ajratilgan tarkibiy bo’linmalar, filiallar, vakolathonalar, sho’ba
jamiyatlar) bo’yicha balansda o’z ifodasini topadi. Audit uzoq vaqt davriga
rejalashtirilganda xo’ ali yurituvchi subyektning auditorlik kuzatuvi bir yil
davomida amalga oshirilsa, auditorlik tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyektning
moliya-xo’ ali faoliyatidagi o’zgarishlarni va oraliq auditorlik tekshiruvlar
natijalarini hisobga olgan holda auditni o’tkazish reja dasturlariga o’z vaqtida
21
tuzatishlarni kiritishi kerak bo’ladi. Auditni rejalashtirishning maqbulligi qoidasi
shundan iboratki, rejalashtirish jarayonida auditorlik tashkiloti auditorlik
tashkilotining o’zi belgilagan mezonlar asosida audit umumiy rejasi va
dasturining maqbul variantini tanlash imkoniyati uchun rejalashtirishning
variantliligini ta'minlashi kerak.
Auditni rejalashtirish paytida auditorlik tashkiloti quyidagi asosiy
bosqichlarni ajratishi kerak:
dastlabki rejalashtirish;
auditning umumiy rejasini tayyorlash va tuzish;
audit dasturini tayyorlash va tuzish
Auditni dastlabki rejalashtirishning asosiy mazmuni shundan iboratki,
auditni samarali rejalashtirish uchun auditorlik tashkiloti xo’ ali yurituvchi
subyekt rahbariyati bilan auditni o’tkazish bilan bog’liq asosiy tashkiliy
masalalarni kelishib olishi kerak. Dastlabki rejalashtirish bosqichida auditor
xo’ ali yurituvchi subyektning moliya-xo’ ali faoliyati bilan tanishishi va
quyidagilar to’g’risida axborotga ega bo’lishi shart:
xo’ ali yurituvchi subyektning xo’ ali faoliyatiga ta'sir ko’rsatadigan,
umuman, mamlakat (mintaqa)dagi va iqtisodiy vaziyatni va uning tarmoq
hususiyatlarini aks ettiradigan tashqi omillar haqidagi;
xo’ ali yurituvchi subyektning xo’ ali faoliyatiga ta'sir ko’rsatadigan,
uning individual hususiyatlari bilan bog’langan ichki omillar haqidagi;
Auditor quyidagilar bilan ham tanishishi kerak:
xo’ ali yurituvchi subyektning tashkiliy-boshqaruv tuzilishi;
ishlab chiqarish faoliyati turlari va ishlab chiqarilayotgan mahsulot
nomenklaturasi;
kapital tarkibi va aksiyalar kursi (xo’ ali yurituvchi subyekt akciyalari
kotirovkalanishi kerak bo’lgan holda);
mahsulot ishlab chiqarishning cheklanishi hususiyatlari;
rentabellik darajasi;
22
xo’ ali yurituvchi subyektning asosiy haridorlari va ta'minotchilari;
tashkilot tasarrufida qoladigan foydani taqsimlash tartibi;
sho’ba va tobe tashkilotlar mavjudligi;
xo’ ali yurituvchi subyekt tomonidan tashkil etilgan ichki nazorat tizimi;
hodimlar mehnatiga haq to’lashni shakllantirish qoidalari.
Auditor uchun quyidagilar xo’ ali yurituvchi subyekt to’g’risida axborot
olish uchun manba hisoblanashi kerak:
xo’ ali yurituvchi subyekt ustavi;
xo’ ali yurituvchi subyektni ro’yhatga olish to’g’risidagi hujjatlar;
kuzatuv va (yoki) ijroiya organlari aksiyadorlar yig’ilishlarining yohud
xo’ ali yurituvchi subyektning boshqa shu singari boshqaruv organlari
majlislari bayonnomalari.
xo’ ali yurituvchi subyektning hisob siyosatini va unga o’zgartirishlar
kiritishni tartibga soluvchi hujjatlar;
buxgalteriya hisobotlari;
statistika hisobotlari;
xo’ ali yurituvchi subyekt faoliyatini rejalashtirish hujjatlari (rejalar,
smetalar, loyihalar);
xo’ ali yurituvchi subyektning kontraktlari, Shartnomalari, bitimlari;
auditor maslahatchilarining ichki hisobotlari;
ichki firma yo’riqnomalari;
soliq tekshiruvlari materiallari;
sud da'volari materiallari;
xo’ ali yurituvchi subyektning ishlab chiqarish va tashkiliy tuzilishlarini
tartibga soladigan hujjatlar, uning filiallari va sho’ba jamiyatlari ro’yhati;
xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyati va ijrochi hodimlari bilan
suhbatlardan olingan ma'lumotlar;
xo’ ali yurituvchi subyektni, uning asosiy uchastkalari, omborlarini
ko’zdan kechirishdan olingan axborot.
23
Dastlabki rejalashtirish bosqichida auditorlik tashkiloti auditni o’tkazish
imkoniyatini baholaydi. Agar auditorlik tashkiloti auditni o’tkazishni mumkin
deb hisoblasa, u auditni o’tkazish uchun shtatni shakllantirishga o’tadi.
Auditorlar guruhiga kiradigan mutahassislar tarkibini rejalashtirish
paytida auditorlik tashkiloti quyidagilarni hisobga olishi shart:
auditning har bir bosqichi: tayyorgarlik, asosiy va yakunlash bosqichi ish
vaqti byudjetini;
guruh ishining tahmin qilinayotgan muddatlarini;
guruhning miqdoriy tarkibini;
guruh a'zolarining mansab darajasini;
guruh hodimlarining vorisligini;
guruh a'zolarining malaka darajasini.
Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash qoidalari quyidagicha:
Audit umumiy rejasi va dasturini ishlab chiqishga kirisharkan, auditorlik
tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyekt to’g’risidagi dastlabki bilimlarga,
shuningdek, o’tkazilgan tahliliy rusum-qoidalarning natijalariga asoslanishi
kerak.
Tahliliy rusum-qoidalarni o’tkazish yordamida auditorlik tashkiloti audit
uchun ahamiyatli bo’lgan sohalarni aniqlashi kerak.
Tahliliy
rusum-qoidalarning
murakkabligi,
hajmi
vao’tkazish
muddatlarini auditorlik tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyekt moliya hisoboti
ma'lumotlarining hajmi va murakkabligiga qarab o’zgartirishi kerak bo’ladi.
Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash jarayonida auditorlik
tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyektda amal qilayotgan ichki nazorat tizimining
samaradorligini baholaydi va ichki nazorat tizimi hatarini (nazorat hatarini)
baholashni amalga oshiradi. Agar ichki nazorat tizimi noto’g’ri axborot paydo
bo’lgani to’g’risida o’z vaqtida ogohlantirsa, shuningdek, noto’g’ri axborotni
aniqlasa, uni samarador deb hisoblash mumkin. Ichki nazorat tizimining
samaradorligini baholarkan, auditorlik tashkiloti auditorlik isbot-
dalillarining yetarli miqdorini to’plashi shart. Agar auditorlik tashkiloti
24
moliyaviy hisobotning ishonchliligi hususida yetarli darajada ishonch hosil
qilish uchun ichki nazorat tizimiga va buxgalteriya hisobi tizimiga
asoslanishga qaror qilsa, u bo’lg’usi audit hajmini tegishli tarzda tuzatishi
kerak bo’ladi.
Audit umumiy rejasi va dasturini tayyorlash paytida auditorlik
tashkiloti moliyaviy hisobotni ishonchli deb hisoblash imkonini beradigan
jiddiylik va auditorlik hatarining uning uchun maqbul darajasini belgilashi
kerak.
Auditorlik hatarini rejalashtirarkan, auditorlik tashkiloti, xo’ ali
yurituvchi subyekt auditidan qat'i nazar, ushbu hisobotga hos bo’lgan moliyaviy
hisobotning ajralmas hatari va nazorat hatarini belgilaydi. Belgilangan hatarlar
va jiddiylik darajasi yordamida auditorlik tashkiloti audit uchun ahamiyatli
sohalarni aniqlaydi va zarur auditorlik rusum-qoidalarini rejalashtiradi. Audit
jarayonida rejalashtirish paytida belgilangan auditorlik hatari va jiddiylik
darajasining o’zgarishiga ta'sir ko’rsatadigan holatlar yuzaga kelishi mumkin.
Auditning umumiy rejasi va dasturini tuzarkan, auditorlik tashkiloti hisob
axborotiga ishlov berish darajasini inobatga olishi kerak, bu ham auditorlik
tashkilotiga auditorlik rusum-qoidalarining hajmi va tusini aniqroq belgilash
imkonini beradi. Auditorlik tashkiloti, agar buni maqsadga muvofiq deb
hisoblasa, tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyati bilan audit
umumiy rejasi va dasturining ayrim qoidalarini kelishib olishi mumkin. Bunda
auditorlik tashkiloti umumiy reja va dasturda aks ettirilgan usullarni tanlashda
mustaqil hisoblanadi, lekin o’z ishining natijalari uchun mazkur umumiy
reja va mazkur dasturga muvofiq to’liq mas'uliyat his etadi. Auditorlik tashkiloti
bajarayotgan rusum-qoidalarning natijalarini umumiy reja va dasturni
tayyorlash paytida batafsil hujjatlashtirish kerak, chunki mazkur natijalar
auditni rejalashtirish uchun asos hisoblanadi va butun audit jarayoni davomida
ishlatilishi mumkin.
Mazkur Audit milliy andozasi 2000 yilning 1 yanvaridan kuchga
kiritilgan.
25
Auditorlik faoliyati milliy standartlarini re alashtirish bilan bog’liq
standartlarga yana 9- AFMS ham misol boladi. Mazkur standart O’zbe iston
Respublikasining «Auditorli faoliyati to’g’risida»gi qonuni, O’zbe iston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 10 iyunda qabul qilingan
«O’zbe iston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis XIV sessiyasida qilgan
ma'ruzasidagi
asosiy
qoidalarni
ro’yobga
chiqarish
chora-tadbirlari
to’g’risida»gi 296-son qaroriga asosan ishlab chiqilgan va O’zbe iston
Respublikasida auditorlik faoliyatini me'yoriy jihatdan tartibga solish elementi
hisoblanadi.
Bu standartning maqsadi xo’ ali yurituvchi subyekt auditini o’t azish
davomida paydo bo’ladigan auditda muhimli dara asini baholash masalalari
bo’yicha auditorli tash ilotining hatti-harakatlarini belgilashdir.
Quyidagilar standartning vazifalari hisoblanadi:
auditda muhimlik darajasi tushunchasini belgilash va uni hisoblash tartibi.
auditda tavakkalchilik tushunchasi va uning asosiy tarkibiy qismlarini
belgilash.
ana shu tushunchalardan auditni amalga oshirish davomida foydalanib,
auditorli tash ilotlari rioya qilishlari shart bo’lgan yagona talablarni ta'riflash.
Auditni rejalashtirish paytida auditor qanday harakatlar va operatsiyalar
moliyaviy hisobotni iddiy buzishlarga olib elishini o’rib chiqadi. Alohida
hisob-varaqlar va bitimlar turlari bo’yicha qoldiqlarga doir muhimli ning
auditorlik bahosi auditorga qanday masalalar va qanday moddalarni hal etish,
qanday tanlamadan foydalanish va qanday tahliliy rusum-qoidalarni amalga
oshirishni hal etishda yordam beradi. Bu hol auditorga umumiy auditorlik
tava alchiligini maqbul bo’ladigan past dara aga amaytirishda yordam beradi.
Auditorli tava alchiligining iddiyligi bilan dara asi o’rtasida tes ari
aloqa mav ud: muhimli dara asi qancha yuqori bo’lsa, auditorli
tava alchiligi shuncha past bo’ladi va a sincha.
26
Agar auditorlik rusum-qoidalari rejalashtirilganidan keyin auditor
muhimlikning maqbul darajasi pastligi hususida qaror qabul qilsa, auditorlik
tavakkalchiligi kamayadi. Auditor buni:
im oni bo’lgan erda nazorat tava alchiligining baholanayotgan
dara asini pasaytirish va nazoratning chuqurlashtirilgan yo i qo’shimcha
testlarini ba arish yo’li bilan pasaytirilgan dara ani qo’llab turish;
mustaqil (asosiy) rusum-qoidalar harakteri, vaqti va darajasini
modifikatsiyalash (o’zgartirish) yo’li bilan topmasli tava alchiligini
kamaytirish vositasida aniqlashtirishi kerak.
Bunda shuni nazarda tutish era i, a ratib bo’lmaydigan tava alchili
qiymatlari doimiy bo’lib qoladi va ular umumiy te shirish re asini tayyorlash
davomida hisobga olinmagan, obyektiv ravishda mavjud faktlarni tekshirish
davomida aniqlangan taqdirda o’zgarishi mumkin. Mazkur Audit Milliy
standarti 2000 yilning1 yanvaridan kuchga kiradi.
Shu bilan birga 12- AFMS ham re alashtirish bilan bog’liq standartlar
turiga kiradi. Mazkur Standartning maqsadi auditorlik tashkilotining xo’ ali
yurituvchi subyektda auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya hisobi va
ich i nazorat tizimini baholash bo’yicha amallarini aniqlashdan iborat.
Ushbu Standartning vazifalari quyidagilar hisoblanadi:
xo’ ali yurituvchi subyektda auditorlik tekshiruvlari jarayonida auditor
(auditorlar) tomonidan buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholashga
qo’yiladigan asosiy talablarni ishlab chiqish;
xo’ ali yurituvchi subyektda auditorlik tekshiruvlari jarayonida
buxgalteriya hisobi tizimini baholash tartibini bayon qilish;
xo’ ali yurituvchi subyektda auditorlik tekshiruvlari jarayonida ichki
nazorat tizimini baholash tartibini bayon qilish.
Mazkur standartning talablari rasmiy auditorlik hulosasini tayyorlashni
nazarda tutuvchi auditorlik tekshiruvlarini o’t azishda barcha auditorli
tashkilotlari uchun majburiy hisoblanadi.
Mazkur standartda foydalanadigan tushunchalar:
27
buxgalteriya hisobi tizimi - xo’ ali yurituvchi subyektning vazifalari va
yozuvlarining yiјindisi bo’lib, ular orqali moliyaviy hisobotda xo’ ali
operatsiyalari va boshqa voqealar nati alarini identifi aciyalash, to’plash, tahlil
qilish, hisoblash, tasniflash, umumlashtirish va aks ettirish maqsadida
buxgalteriya hisobini yuritish usuli sifatida xo’ ali operatsiyalari natijalarini
qayta ishlash;
ichki nazorat tizimi - xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyati tomonidan
moliyaviy-xo’ ali faoliyatini nazorat qilish va samarali yuritish, aktivlar va
hisob hujjatlarining saqlanishini ta'minlash, hato va firibgarlik holatlarini oldini
olish va aniqlash, buxgalteriya yozuvlarining aniq va to’liqligi va o’z vaqtida
ishonchli moliyaviy ma'lumotlarni tayyorlash maqsadida qabul qilingan
tashkiliy tadbirlar, usullar va amallar (ichki nazorat vositalari) yiјindisi.
Auditorlik tekshiruvi jarayonida auditor tekshirilayotgan xo’ ali
yurituvchi subyektda qo’llanilayotgan buxgalteriya hisobi tizimini tekshirishlari
shart va bunda rejalashtirilayotgan auditorlik amallarining mohiyati, hajmi va
vaqtinchali hara atlarini aniqlashga asos bo’ladigan nazorat vositalarini
o’rganishlari va baholashlari lozim.
Ichki nazorat tizimi xo’ ali yurituvchi subyekt faoliyatining hajmi va
hususiyatlariga muvofiq bo’lishi lozim. Auditor auditorli te shiruvi arayonida
buxgalteriya hisobi tizimi tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektning
xo’ ali faoliyatini haqqoniy aks ettirishi to’g’risida yetarli darajada ishonchga
ega bo’lishi lozim.
Agar auditor tegishli nazorat vositasiga tayanishi mumkinligi to’g’risida
ishonch hosil qilsa, bunday holda u auditorlik amallarini chuqurlashmagan
tarzda o’t azish im oniyatiga ega bo’ladi, a s holda u o’proq eng tanlov
asosida o’t azgan bo’lar edi, shuningde qo’llanilayotgan auditorli amallari
mohiyatiga va ularni amalga oshirish uchun mo’l allanayotgan vaqt sarfiga
o’zgartirishlar iritishi mum in.
28
Auditorlik
tashkiloti
ichki
nazorat
tizimining
ishonchliligi
va
samaradorligini umumiy va alohida baholashda quyidagi darajalardan
foydalanadi:
yuqori;
o’rta;
past.
Auditorli tash iloti o’zining faoliyatida ishonchlili va samaradorli ni
baholashda o’p miqdordagi dara alarni qo’llash to’g’risida qaror qabul qilishi
mumkin.
Buxgalteriya hisobi tizimi va ich i nazorat tizimini o’rganish va baholash
auditorlik tashkilotining ish hujjatlarida albatta aks ettirilishi lozim. Bunda
quyidagilardan foydalanish tavsiya etiladi:
a) mahsus ishlab chiqilgan test amallaridan;
b) rahbariyat hodimlari va buxgalteriya ishchilarining fikrlarini aniqlash
maqsadida namunaviy savollar ro’yhatidan;
v) tekshiruv varaqalari va mahsus blankalardan;
g) e'tirozlar ro’yhati, bayonnoma yo i dalolatnomalardan.
Auditorlik tashkiloti mazkur va boshqa auditorlik faoliyatining milliy
standartlari talablari asosida buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini
o’rganishning va baholashning tartibini, hamda uslubini mustaqil ishlab chiqadi,
shuningde baholash va o’rganish nati alaridan elib chiqib, auditorli
tekshiruvi amallarini rejalashtiradi. Xo’ ali yurituvchi subyektning nazorat
tizimini baholash nati asida alohida auditorli amallarining to’liqligi
vahajmining kamaytirilishi va boshqa aynan shunday hollarda atroflicha
asoslangan bo’lishi lozim.
Auditorning buxgalteriya hisobi tizimining tashkil qilinishi va ichki
nazorat tizimining samaradorligi to’g’risidagi fikri auditorlik amallarini
o’t azishni re alashtirish uchun asos bo’lib hizmat qiladi. Te shirilayotgan
xo’ ali yurituvchi subyekt buxgalteriya hisobi tizimining hususiyatlari,
shuningdek ushbu xo’ ali yurituvchi subyektning ichki nazorat tizimini
29
o’rganish va baholash nati alarining hu atlashtirilmaganligi yo i yetarli
darajada hujjatlashtirilmaganligi auditorlik tekshiruvining lozim darajada
o’t azilmaganligiga dalil bo’lib hizmat qilishi mum in.
Auditorlik tekshiruvlari jarayonida aniqlangan buxgalteriya hisobi tizimi
va ichki nazorat tizimining kamchiliklari, shuningdek ularni bartaraf etish
bo’yicha tavsiyalar auditorli hisobotida a s ettirilishi lozim.
Auditor auditorlik tekshiruvini rejalashtirish va uni bevosita o’t azish
jarayonida tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektning buxgalteriya hisobi
tizimini o’rganishi va baholashi shart. Buxgalteriya hisobi tizimini o’rganish
tekshirilayotgan
xo’ ali
yurituvchi
subyektning
moliyaviy-xo’ ali
faoliyatining quyidagi tomonlari to’g’risidagi ma'lumotlarni tahlil qilish va
baholashni o’z ichiga oladi:
buxgalteriyahisobini tashkil qilish va yuritishning asosiy qoidalari va
hisob siyosatini;
buxgalteriyahisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlash uchun
mas'ul bo’linma mav ud bo’lsa, uning tar ibiy tuzilmasini;
buxgalteriyahisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tayyorlashda ishtirok
etadigan hodimlar o’rtasida ma buriyatlar va va olatlarning taqsimlanishini;
xo’ ali operatsiyalarini aks ettiruvchi hujjatlarning tayyorlanishi,
aylanishi va saqlanishining tashkil etilganligini;
xo’ ali operatsiyalarining buxgalteriya hisobi registrlarida aks ettirish
tartibini, ushbu registrlar ma'lumotlarining umumlashtirish shakli va usullarini;
buxgalteriyahisobi ma'lumotlari asosida davriy moliyaviy hisobotni
tayyorlash tartibini;
buxgalteriyahisobini tashkil qilish va yuritishda, hamda moliyaviy
hisobotni tayyorlashda hisoblash tehni asi vositalarining roli va o’rnini;
moliyaviyhisobotning buzilishi va hatoliklarini vujudga keltirish imkoni
yuqori bo’lgan buxgalteriya hisobi ob'ektlarini;
hisob tizimining alohida sohalarida o’zda tutilgan nazorat vositalarini.
30
Auditor,
auditorlik
tekshiruvlari
jarayonida
xo’ ali yurituvchi
subyektning buxgalteriya hisobi tizimining tashkil qilinishi qonunchilik
talablariga muvofiqligini tekshirishi va natijalarini ish hujjatlarda aks ettirishi
lozim. Agar xo’ ali operatsiyalarini aks ettirishda quyidagi talablar bajarilsa, u
holda xo’ ali subyektining buxgalteriya hisobi tizimi samarali hisoblanadi:
xo’ ali operatsiyalari buxgalteriya hisobida ularning amalga oshirilgan
vaqtini to’g’ri aks ettirsa;
xo’ ali operatsiyalari buxgalteriya hisobida to’g’ri summada qayd etilsa;
xo’ ali operatsiyalari buxgalteriya hisobining schyotlarida qonunchilik
va hisob siyosati talablari asosida to’g’ri a s ettirilgan bo’lsa;
buxgalteriyahisobi va moliyaviy hisobot uchun muhim ahamiyatga ega
bo’lgan xo’ ali operatsiyalarining tafsilotlari a s ettirilgan bo’lsa.
Auditorlik tekshiruvlari jarayonida tekshirilayotgan xo’ ali subyekti
buxgalteriya hisobining tash il qilinishi, yo’lga qo’yilishi va yuritilishiga
taalluqli ichki hujjatlar bilan tanishish zarur va uning haqiqiy holati mazkur
standartning 16-bandi talablariga qanchalik muvofiqligini aniqlash lozim. Zarur
hollarda bunday solishtirish uchun hisobda alohida summalarning birlamchi
hujjatlardan ularning hisobot hu atlarida a s ettirishgacha bo’lgan hara atini
kuzatish tavsiya etiladi.
Auditor
auditorlik
tekshiruvlari
jarayonida
xo’ ali yurituvchi
subyektning ich i nazorat tizimi quyidagilarni o’z ichiga olishini inobatga olishi
lozim:
a) buxgalteriyahisobi tizimini;
b) nazorat muhitini;
v) alohida nazorat vositalarini.
Nazorat muhiti deganda, xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyatining ichki
nazorat tizimini belgilash va ushlab turishga yo’naltirilgan amaliy hara atlari va
habardorligi tushunilib, quyidagilarni o’z ichiga oladi:
mazkur xo’ ali yurituvchi subyektni boshqarishning asosiy tamoyillarini;
31
xo’ ali yurituvchi subyektning tashkiliy tuzilmasini;
ishchilarning vakolati va javobgarligining taqsimlanishini;
amalga oshirilayotgan hodimlar siyosatini;
tashqi foydalanuvchilar uchun moliyaviy hisobotlarni tayyorlash tartibini;
ichki maqsadlar uchun hisobotlarni tayyorlash va boshqaruv hisobini
amalga oshirish tartibini;
xo’ ali yurituvchi subyektning moliyaviy-xo’ ali faoliyatining umuman
qonunchilikka mosligini.
Xo’ ali yurituvchi subyektning rahbariyati ichki nazorat tizimining
ishlab chiqilishi va qo’llanishi uchun mas'ul hisoblanadi. Ich i nazorat
tizimining xo’ ali yurituvchi subyektning hususiyati va o’lami talabiga
javob berishi, doimiy va samarali amal qilishi unga bog’liq bo’ladi. Xo’ ali
yurituvchi subyektda qonunchilik yoki ta'sis hujjatlariga muvofiq ichki
nazoratni yoki uning funktsiyasining bir qismini amalga oshiradigan ichki audit
bo’limi yo i boshqa hizmat tashkil qilinishi mumkin.
Xo’ ali yurituvchi subyektning samarali tarkibiy tuzilishi ishchilarning
vakolati va majburiyatlarining taqsimlanishini nazarda tutadi. U alohida
shaxslar tomonidan nazorat talablarining buzilishining oldini olishi vao’zaro
bog’liq bo’lmagan vazifalarning bo’linishini ta'minlashi lozim. Ishchining
funktsiyalari, agarda ularning bitta shaxsda mujassamlashganligi tasodifiy yoki
qasddan hatoli a yo’l qo’yilishiga olib elsa, hamda shunday hato va
kamchiliklarni aniqlashga qiyinchilik tuјdirsa, u o’zaro bog’liq bo’lmagan
hisoblanadi. Odatda quyidagi funktsiyalar turli shaxslar o’rtasida taqsimlanishi
lozim:
a) xo’ ali yurituvchi subyektning mulkiga (aktiviga) bevosita kirishga
yo’l qo’yish;
b) xo’ ali operatsiyalarini amalga oshirishga ruhsat berish;
v) xo’ ali operatsiyalarini buxgalteriya hisobida aks ettirish.
Ichki nazorat tizimining samarali amal qilishi, shuningdek tegishli
faoliyatni yuritish yuklatilgan ishchilarga ham bog’liq. Hodimlarni tanlash,
32
yollash, lavozimini o’tarish, o’qitish vaqayta tayyorlash tizimi tegishli
hodimlarning malakasining yuqoriligini ta'minlashi lozim.
Auditor, ichki nazorat tizimi absolyut aniq darajada emas, balki ma'lum
darajadagi ehtimol bilan tasdiqlashi mumkinligini, hamda uni tashkil qilishdan
o’zlangan maqsad ich i nazorat tizimining quyidagi che lovlari nati asida
erishganligini nazarda tutishi lozim:
xo’ ali yurituvchi subyekt rahbariyatining nazorat tadbirlarini amalga
oshirish harajatlari ana shunday tadbirlarni qo’llash nati asida olinadigan
iqtisodiy nafdan am bo’lishini talab qilishi;
xo’ ali yurituvchi subyekt hodimlarining ushbu xo’ ali yurituvchi
subyektning boshqa hodimlari va uchinchi shaxslar bilan o’zaro elishuv
natijasida nazorat tizimini qasddan buzish;
nazoratning ma'lum qismining amal qilishi uchun mas'ul bo’lgan
rahbariyat vakillari tomonidan suiiste'mol qilinishi natijasida nazorat tizimining
buzilishi;
moliyaviy-xo’ ali faoliyatining yoki buxgalteriya hisobini yuritish
qoidalarining iddiy o’zgarishlari nati asida qabul qilingan nazorat amallarining
samarali bo’lmay qolishi mum inligi.
Auditor tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektning nazorat vositalari
quyidagi maqsadlarga erishayotganligiga ishonch hosil qilishi lozim:
xo’ ali operatsiyalari barcha va alohida hollarda rahbariyatning roziligi
bilan amalga oshirilayotganligiga;
buxgalteriya hisobida barcha operatsiyalar xo’ ali yurituvchi
subyektda qabul qilingan hisob siyosatiga muvofiq to’g’ri summalarda,
buxgalteriya hisobining tegishli schyotlarida, to’g’ri vaqt davrida aks
ettirilayotganligiga va ishonchli moliyaviy hisobot tayyorlash imkoniyatini
ta'minlayotganligiga;
aktivlarga kirish faqat tegishli rahbariyatning ruhsati bilan yo’l
qo’yilayotganligiga;
33
Buxgalteriya hisobida qayd qilingan va haqiqatda mav ud bo’lgan
aktivlar muvofiqligi belgilangan davrlarda vakolatli shaxslar tomonidan
aniqlanayotganligiga va farqlar aniqlangan hollarda esa rahbariyat tomonidan
tegishli choralar o’rilayotganligiga.
Auditor u tomonidan tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektda ichki
nazoratning quyidagi amallarining qo’llanilayotganligiga ishonch hosil qilishi
lozim:
buxgalteriya yozuvlarining to’g’riligini arifmetik tekshirish;
hisob- itoblarni taqqoslashni o’t azish;
hujjatlar aylanishining to’g’riligini va rahbariyat hodimlarining rozilik
yozuvlari mavjudligini tekshirish;
buxgalteriyahisobida ma'lumotlarning amaldagi holatiga muvofiqligini
aniqlash maqsadida, tovar-moddiy qiymatliklari, qimmatli qoјozlar, qat'iy
hisobot blankalari va kassadagi naqd pullarni belgilangan tartibga muvofiq
davriy re ali va to’satdan inventarizaciya qilish;
nazorat maqsadida xo’ ali yurituvchi subyektdan tashqarida joylashgan
manbalar ma'lumotlaridan foydalanish;
buxgalteriya schyotlari bo’yicha yozuvlar va hu atlarni yuritish tizimiga,
orhonaning a tivlariga va olati bo’lmagan shaxslarni yo’l qo’ymaslikka
qaratilgan cheklov tadbirlarini amalga oshirish;
o’rsat ichlar dinami asini tadqiqqilish, re a va smeta o’rsat ichlarini
haqiqatdagi holat bilan taqqoslash va salmoqli farqlarning sabablarini aniqlash.
Auditor xo’ ali yurituvchi subyektning ichki nazorat tizimini quyidagi
yo’nalishlar bo’yicha baholaydi:
a) ichki nazorat tizimi bilan umumiy tanishish;
b) ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baholash;
v) ichki nazorat tizimini baholashning ishonchliligini tasdiqlash.
34
Auditorli tash ilotlari o’zlarining faoliyatida ich i nazorat tizimini
baholashning o’proq sonli bosqichlarini qo’llash to’g’risida qaror qabul
qilishlari mumkin.
Auditorlik tashkilotlari ishning boshlanishida xo’ ali yurituvchi subyekt
faoliyatining hususiyati va o’lami va uning buxgalteriya hisobi tizimi
to’g’risida tasavvurga ega bo’lishi lozim. Auditorli tash iloti dastlab i
o’rganishlar nati asi bo’yicha tekshirilayotgan xo’ ali yurituvchi subyektning
ichki nazorat tizimiga o’zining ish faoliyati davomida tayanishi mumkinligi
to’g’risida qaror qabul qilishi lozim.
Agar auditorli tash iloti o’zining ish faoliyati davomida xo’ ali
yurituvchi subyektning ichki nazorat tizimiga tayana olmasligi to’g’risida
qaror qabul qilsa, u auditorlik tekshiruvini shunday rejalashtirishi kerakki, unda
auditorning fikri ushbu tizimga ishonishga asoslanmasligi lozim. Bu ichki
nazorat tizimi ishonchliligi «past» deb baholansa yoki auditor ushbu
tizimga ishonmaslik to’g’risida qaror qabul qilganda amalga oshirilishi mumkin.
Agar auditorlik tashkiloti xo’ ali yurituvchi subyektning ichki nazorat
tizimini umumiy o’rganish nati alari bo’yicha o’zining ish faoliyatida ich i
nazorat tizimiga tayanishi mumkinligi to’g’risida qaror qabul qilsa, bu holda u
ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baholashni amalga oshirishi
lozim. Ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baholash amallari
auditorlik tashkiloti tomonidan mazkur standart talablarini hisobga olgan holda
mustaqil ishlab chiqilgan usullar va yondashuvlar asosida amalga oshiriladi.
Auditor ichki nazorat tizimining ishonchliligini dastlabki baholash
jarayonida quyidagilarni inobatga olishi lozim:
xo’ ali yurituvchi subyektning faqat tanlab olingan vaqtdagi davrini
emas, balki barcha hisobot davridagi buxgalteriya hujjatlarini nazorat vositasi
sifatida ishonchliligini tekshirish lozim;
tekshirish jarayonida faoliyat uchun hususiyatli yoki butun boshqa davrlar
uchun odatiy hol bo’lgan faoliyat bilan taqqoslaganda farqqiladigan faoliyat
davrlariga katta e'tibor qaratish lozim;
35
butun ichki nazorat tizimining va (yoki) nazoratning alohida
vositalarining ishonchliligining «past» baholanishi, boshqa alohida nazorat
vositalarining ishonchliligini «o’rta» yoki «yuqori» darajada baholashni inkor
etmaydi.
Auditorlik tashkiloti ishonchlilikni dastlabki baholash jarayonlari natijasi
bo’yicha butun ich i nazorat tizimini va (yo i) nazoratning alohida
vositalarining ishonchliligini «o’rta» yoki «yuqori» darajada baholashi mumkin.
Bunday holda auditorlik tashkiloti auditorlik amallarini ushbu hulosadan
kelib chiqib rejalashtirishi lozim, ammo mazkur tizimga mutlaq ishonmasligi
lozim.
Auditorlik tash iloti dastlab i baholash arayonlari nati asi bo’yicha
butun ichki nazorat tizimini va (yoki) nazoratning alohida vositalarini «past»
deb baholagan taqdirda, u buni qayd qilib o’tishi va eyinchali auditorli
amallarini shunga mos ravishda rejalashtirishi lozim. Dastlabki baholash
nati alari bo’yicha ich i nazorat tizimiga va (yoki) nazoratning alohida
vositalariga ishonch bildirish to’g’risida qaror qabul qilgan auditorlik tashkiloti
auditorlik tekshiruvlari jarayonida ushbu tizimning ishonchliligini tasdiqlash
amallarini bajarishi lozim.
Ichki nazorat tizimining ishonchliligini tasdiqlash amallari auditorlik
tashkiloti tomonidan mazkur va boshqa auditorlik faoliyatining milliy
standartlari talablarini hisobga olgan holda mustaqil ishlab chiqilgan usullar
va yondashuvlar asosida amalga oshiriladi. Agar auditorlik tashkiloti
ishonchlilikni tasdiqlash jarayonida ichki nazorat tizimi umuman va (yoki) ichki
nazoratning alohida bir vositasi dastlabki baholash jarayonida olingan bahodan
past degan hulosaga elsa, bunday holda u o’t aziladigan auditorlik
te shiruvlari nati alari bo’yicha o’z hulosasining ishonchliligini oshirish
maqsadida boshqa auditorlik amallarini amalga oshirish tartibini shunga mos
ravishda tuzatishi lozim. Ichki nazorat tizimini baholashning barcha
bosqichlari butun tizim yoki alohida nazorat vositasi ishonchliligining bahosini
o’rsatgan holda tegishli tartibda batafsil hu atlashtirilishi lozim.
36
Shu o’rinda 13- sonli auditorlik milliy standarti haqida ham gapirib
o’tsa . Mazkur standart O’zbe iston Respublikasi monopoliyadan chiqarish,
raqobat va tadbir orli ni qo’llab-quvvatlash davlat qo’mitasi bilan elishilgan.
Mazkur standart «Auditorli faoliyati to’g’risida»gi O’zbe iston Respublikasi
qonuni, O’zbe iston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 10 iyundagi
«Oliy Majlisning XIV sessiyasida O’zbe iston Respublikasi Prezidentining
ma'ruzasida keltirilgan asosiy qonunlarni amalga oshirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi 296-son qarori asosida ishlab chiqilgan va O’zbe iston
Respublikasida auditorlik faoliyatini me'yoriy jihatdan tartibga solish elementi
bo’lib hisoblanadi. Standartning maqsadi auditorlik tashkiloti tomonidan
tahliliy tadbirlarning ba arilishida qo’llanadigan me'yorlarning belgilanishi
hisoblanadi.
Standartning vazifalari:
tahliliy tadbirlarni o’t azish maqsadlarini belgilash.
tahliliy tadbirlar turlarining tavsifi.
tahliliy tadbirlarni bajarish tartibi va usullarini belgilash.
tahliliy tadbirlar natijalari olinganidan keyin auditorlik tashkilotining
harakatlarini tartibga solish.
Mazkur Audit milliy standarti 2000 yilning 1 yanvaridan kuchga kirgan.
Do'stlaringiz bilan baham: |