Moliyaviy menejment

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

66 
3-BOB. Davlat budjeti mablag’laridan foydalanishda g’aznachilik 
tizimi rolini oshirish masalalari. 
3.1. Davlat budjeti mablag’laridan foydalanishda g’aznachilik tizimi rolini 
oshirish masalalari. 
Respublikamizda moliya va budjet tizimini mustahkamlash borasida tub 
islohotlar 
amalga 
oshirilmoqda. Shulardan 
biri 
g’aznachilik 
tizimini 
shakllantirishdir. G’aznachilik tizimi budjet mablag’larining moliyaviy oqimini 
boshqarish, budjet resurslarining kam miqdordagi qoldiqlari bilan budjet 
xarajatlarining joriy ijrosini ta'minlash imkonini beradi, bunda davlat budjeti 
daromadlari va xarajatlarini tezkor va yakuniy balanslashtirishga erishiladi.
Rivojlangan mamlakatlar amaliyotidagi g’aznachilik tizimini O'zbekistonda 
ham joriy etish va rivojlantirish, davlatning moliya axborot tizimini shakllantirish, 
tezkor va ishonchli axborotlar olish imkonini beradiki, bu davlat moliyasini samarali 
boshqarishni ta'minlaydi. Unumli faoliyat ko'rsatishning asosiy shartlaridan biri 
zamonaviy kompyuterlar texnologiyasi va aloqa tizimidan foydalanishdir. 
G’aznachilik organlarida barcha bosqichlarni, budjetdan mablag’ oluvchilar va 
budjet mablag’i taqsimlovchilarining o'zaro aloqasini elektron axborotlar bilan 
ta'minlaydigan va avtomatlashtirilgan tizimga rahbarlikni amalga oshiradigan 
axborot bo'limi mavjud bo'ladi. Bozor iqtisodiyotiga o'tish davrining xarakterli 
tomoni shundaki, moliyaviy resurslarning, jumladan, davlat moliyaviy 
resurslarining cheklanganligidir.
Budjet mablag’larining yetishmasligi va daromadlarning o'z vaqtida va to'liq 
tushmasligi budjet ijrosida yangi mexanizmlarni qo'llashni talab etadi. Rivojlangan 
davlatlarda moliyani boshqarish asosan g’aznachilik tizimi orqali amalga oshiriladi. 
Ma'lumki, bozor iqtisodiyotida davlatning moliyaviy resurslarini boshqarish 
ahamiyati beqiyos hisoblanadi, shu sababli yurtimizda Davlat budjeti ijrosini amalga 
oshirishda g’aznachilik tizimiga o'tish zaruriyati paydo bo'lmoqda. 
Respublikamizda mahalliy budjetlar orqali hududlarning ijtimoiy-iqtisodiy 
rivojlanishini moliyaviy mablag’lar bilan ta'minlashda, qabul qilingan ijtimoiy 
dasturlarni, birinchi navbatda aholining ijtimoiy himoyalangan tabaqalarini aniq 

---

67 
tarzda qo'llab-quvvatlash, sog’lom avlodni tarbiyalash asosida farovonlikni 
oshirishga qaratilgan kuchli ijtimoiy siyosatning ta'sirchanligi va aniq tarzda 
moliyaviy qo'llab-quvvatlashni kuchaytirishda mahalliy budjetlar samarali ijrosining 
ahamiyati katta hisoblanadi. Davlat budjeti ijrosining yangi mexanizmini amaliyotga 
kiritish bugungi kunda budjet islohotlarining yirik yo'nalishlaridan biri desak, xato 
bo'lmaydi. Chunki davlat moliyasini to'g’ri boshqarish zaruriyati mavjud, budjet 
mablag’laridan maqsadli foydalanish uchun budjet xarajatlarining nazoratini 
kuchaytirish talab etiladi.
Davlat budjetini g`aznachilik ijrosi jarayonida davlat budjet mablag`larini 
maqsadli sarflanishi ustidan uch etapli nazorat olib borish ko`zda tutadi, ya`ni 
dastlabki, joriy va keyingi nazorat. Dastlabki nazorat tovar, ish va xizmatlar 
yetkazib beruvchilar oldida budjet tashkilotlar tomonidan majburiyatlarni qabul 
qilinishi (shartnoma, kontrakt tuzish) bosqichida amalga oshiriladi. Shu bilan birga 
g`aznachilik organlari dasturiy ta`minot yordamida to`lov maqsadi va shartlarini 
rejalashtirilgan budjet ajratmalarida ko`zda tutilgan hajmlar shartnomasiga 
muvofiqligini tekshirish imkoniyatiga ega. Tovar, ish va xizmat yetkazib 
beruvchilar bilan tuzilgan shartnomalarga asoslangan holda majburiyatlarni 
ro`yxatga olish, yetkazib beruvchilar bo`yicha yagona ma`lumotlar bazasini tashkil 
etish imkoniyatini yaratadi, mazkur baza narxlarni optimallashtirish va budjet 
tashkilotlariga sifatli tovarlar yetkazib berilishiga yordam beradi. 
G’aznachilikni samarali xizmat faoliyat ko'rsatishining asosiy shartlaridan biri 
zamonaviy kompyuter texnologiyasi va aloqa tizimidan foydalanish ham o'z aksini 
topishi zarur. Shuning uchun bugungi kunda g’aznachilik faoliyatini axborotlar 
bilan ta'minlash xizmati tizimsiz tasavvur etib bo'lmaydi. Shuni aytib o'tish kerakki, 
g’aznachilik organlarini zamonaviy kompyuter texnologiyasi va aloqa uzatish 
vositalari bazasida axborotlar bilan bog’liq xizmatlar g’aznachilikni joriy qilish 
bilan mos ravishda olib borish dolzarb masala bo'lib qolmoqda.
G’aznachilik bo'limlari tomonidan tovar (ish, xizmat)larning narxlarini 
samarali monitoringini o'rnatish uchun respublikamizda yagona axborot bazasini 
tashkil etilishi, narxlarning haqqoniy baholanishi imkoniyatini yaratgan holda budjet 

---

68 
mablag’lari samarali ishlatilishi bilan bog’liq xizmatlarni amalga oshirilishini 
ta'minlaydi.
Davlat moliyasini isloh qilish loyihasining yana bir yo'nalishi - bu budjet 
tashkilotlarida avtomatlashtirilgan buxgalteriya hisobini joriy etish va uni 
g’aznachilikning yagona axborot tizimi bilan uyg’unlashtirishdan iborat. 
O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2013 yil 30 apreldagi 63-sonli 
“O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tizimida hamda budjet tashkilotlarida 
zamonaviy axborot kommunikatsiya texnologiyalarini yanada takomillashtirish va 
joriy etish chora-tadbirlari to'g’risida”gi buyrug’iga muvofiq, 2013 yil davomida 
“O'zASBO” Kompyuter dasturini sinovdan o'tkazish va bir qator mahalliy 
budjetlardan mablag’ oluvchilarning hammasini “O'zASBO” kompyuter dasturiga 
ulash ishlari olib borildi.
“O'zASBO” kompyuter dasturi davlat budjetidan budjet mablag’lari 
oluvchilarning, shu jumladan respublikaning barcha mintaqalarida joylashgan budjet 
tashkilotlarining moliyaviy-hisob bo'limi xodimlari tomonidan buxgalteriya hisobi 
bo'yicha operatsiyalarni yuritishni avtomatlashtirish jarayoni uchun mo'ljallangan 
bo'lib, budjet tashkilotlaridagi buxgalteriya hisobini kompleks avtomatlashtirishni 
ta'minlaydi. “O'zASBO” KD: 

budjet tashkilotlaridagi buxgalteriya hisobining to'liq tsiklini o'z ichiga olgan 
buxgalteriya hisobi bo'yicha operatsiyalarni avtomatlashtiradi; 

“Budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi bo'yicha Yo'riqnoma”ning va 
budjet tashkilotlarida buxgalteriya hisobi va hisoboti bo'yicha boshqa 
me'yoriy-huquqiy hujjatlarning talablariga to'liq muvofiqlikni ta'minlaydi; 

Moliya 
vazirligining 
ma'lumotlar 
markazida 
budjet 
tashkilotlari 
ma'lumotlarining 
markazlashtirilgan 
tarzda 
saqlanishi 
va 
yuqori 
ishonchliligini ta'minlaydi; 

“g’aznachilik-4” KD va boshqa mavjud kompyuter dasturlari bilan 
integratsiyalashuv uchun keng imkoniyatlar beradi; 

budjet tashkilotlari mablag’larini jiddiy tejaydi, shu jumladan Moliya vazirligi 
va moliya organlari bilan o'zaro ta'sirlashuv asosida; 

---

69 

budjet tashkilotlari xodimlariga dasturdan foydalanish huquqini beradi, ular 
Moliya vazirligining Axborot-hisoblash markazidan olingan “O'zASBO” 
KDga kirish uchun loginlar va parollarga muvofiq Moliya vazirligining 
dasturiy maydonchasidan foydalanishlari mumkin.
“O'zASBO” KDni joriy etish bo'yicha ishlar natijasida quyidagi maqsadlarga 
erishish ko’zda tutilgan:

barcha budjet tashkilotlari uchun yagona “O'zASBO” KD versiyasi yaratilgan 
va qo'llaniladi, bu unga o'zgarishlarni markazlashtirilgan tarzda kiritish, 
shuningdek ma'lumotlarni ishonchli saqlash va rezervlashni ta'minlaydi; 

barcha mintaqalarda joylashgan budjet tashkilotlarining buxgalteriya hisobi va 
hisoboti bo'yicha ma'lumotlar bazasi tuzilmasi yaratilgan; 

buxgalteriya hisobi va hisobotining yagona metodologiya bo'yicha yuritilishini 
ta'minlaydigan markazlashtirilgan ma'lumotlar bazasi yaratilgan; 

tarixiy xronologiyani kuzatib borish, hisob davrlari, shu jumladan budjet 
tashkilotlarining avvalgi yillardagi faoliyati davrlari bo'yicha hisob yuritish 
imkoni berilgan; 

tegishli me'yoriy-huquqiy hujjatlarda nazarda tutilgan analitik va sintetik hisob 
yuritish bo'yicha registrlarni (vedomostlar, Bosh kitob va h.k.), turli joriy va 
davriy hisobotlarni (1-, 2-son shakllar, balans va unga ilovalar va h.k.) yuritish 
va ularni qog’ozga tushirish imkonini beradi. 
Dastur umumiy markazlashtirilgan serverga, saqlash va ma'lumotlarni ishlash 
bo'yicha yagona tizimga ega bo'lgan yagona integratsiyalangan apparat-dasturiy 
kompleksdir. Foydalanuvchilar dasturdan foydalanish uchun WEB-texologiyalarni 
qo'llagan 
holda 
Moliya 
vazirligining 
dasturiy 
maydoniga 
kiradilar 
(
http://www.mdm.uz
). 
“O'zASBO” KD tarkibiy tuzilmasi funktsionallikni boshqaruv darajalari 
bo'yicha taqsimlashni, boshqa turdosh axborot tizimlari bilan informatsion o'zaro 
ta'sirlashuvni o'z ichiga oladi.
O'zASBO” KD amaliy dasturiy ta'minotning boshqa tizimlar bilan o'zaro 
axborot ta'sirlashuvi “g’aznachilik-4” KD, shuningdek dasturiy komplekslar 

---

70 
o'rtasidagi himoyalangan aloqa kanallari orqali moliyaviy axborotning yagona 
ma'lumotlar bazasi bilan axborot ta'sirlashuvidan iborat. 
Dastur bir vaqtda 30000 tagacha foydalanuvchining qulay ishlashini ta'minlay 
oladi. Bunda xodimlarning, dastur bilan bevosita ishlaydigan xodimning axborot 
texnologiyalari sohasidagi malakasi davlat sektoridagi ofis xodimining axborot 
texnologiyalari bo'yicha bilimlariga qo'yiladigan talablar bilan cheklanishi mumkin. 
G’aznachilik tizimining avval amal qilgan tizim oldidagi yana bir ustun 
tomonlaridan biri bu vaqt menejmenti nuqtai nazaridan, insonning eng qimmatli 
resurslaridan biri bo'lmish vaqtning tejalishidir, ya'ni bunda tovar yetkazib beruvchi 
va budjet tashkiloti o'rtasidagi hisob-kitoblar oldingi muddatga nisbatan 2-3 baravar 
qisqargan. Kelajakda esa barcha operatsiyalar avtomatlashtirilgan tarzda hech 
qanday to'siqlarsiz amalga oshirilishi mablag’larning shartli aylanish tezligining 
keskin oshishini ta'minlaydi
. 
G’aznachilik xizmati budjet mablag’lari oqimlarini samarali boshqarish, 
budjet xarajatlari joriy ijrosiga nisbatan kamroq kassa qoldiqlari bilan qanoatlanish 
va uning natijasida davlat budjetini balanslikka erishishga imkoni yaratadi.
G’azna xizmati bank tizimlaridan va boshqa xususiy sektordan olinadigan 
qarzlar hajmini keskin kamaytirishga imkon beradi. Rivojlangan g’azna xizmatini 
davlat moliyaviy resurslarini malakali boshqarish va budjetni to'xtovsiz ijro etish 
hamda budjet mablag’larini oluvchilar tomonidan mablag’larni maqsadli ishlatishni 
ta'minlaydi.
G’azna xizmatini yanada rivojlantirish pirovardida g’azna organlari davlat 
moliyaviy oqimlarini barcha budjet bo'g’inlari, nobudjet va maqsadli jamg’armalar 
resurslari hamda budjet mablag’lari oluvchilarning budjetdan tashqari mablag'larini 
ishlatilishiga kompleks xizmat qilishga muvaffaq bo'lishi mumkin. Talab 
darajasidagi moliyaviy xizmat, o'z navbatida, budjet mablag’larini belgilangan 
muddatlar va hajmlarda budjet tashkilotlariga imkon yaratadi.
Davlat budjetining g’azna xizmatini takomillashtirish masalalari yaqin 
yilliklarda 
mamlakatimizda 
amalga 
oshirilayotgan 
iqtisodiy 
islohotlarni 
chuqurlashtirish borasidagi ishlarning muhim qismi hisoblanadi. G’aznachilik 
xizmatini 
joriy 
qilish 
evaziga 
mahalliy 
budjet 
resurslarini 
boshqarish 

---

71 
samaradorligini oshirishda ham jiddiy ilgari siljish yuz berdi. G’aznachilik xizmatini 
joriy qilinishi budjetni tayyorlash jarayonini takomillashtirish borasida budjet 
siyosatini olib borishni, budjet xizmati sifatini takomillashtirish va xarajatlarni 
g’aznachilikning yagona hisob raqami printsipi asosida amalga oshirishda qisqa 
muddatli to'lovlar rejasini joriy qilishda, yagona axborot tizimini joriy etishda budjet 
ijrosini hisobga olishda va hisobot tayyorlashni yaxshilashda, davlat qarzini tahlil 
qilish va rejalashtirishni takomillashtirishda qo'l keladi.
Barcha budjet daromadlarini yagona g’azna hisobvarag’ida jamlash va u 
orqali Davlat budjeti xarajatlari to'lovini amalga oshirish, shuningdek, Davlat 
budjetining yagona hisobvaraqlar rejasi asosidagi ijrosi to'g’risida buxgalterlik 
hisob-kitobi va hisobotini tashkil etish yagonaligini ta'minlash imkonini beruvchi 
g’aznachilik axborot xizmatini qo'llash uchun Osiyo Taraqqiyot banki va boshqa 
xalqaro moliya institutlarini qarz mablag’larini jalb etish chora-tadbirlarini yanada 
kuchaytirish muhimdir.
Shuningdek, xarajatlar smetasi va shtat birliklarini ro'yxatdan o'tkazishda shtat 
smeta ko'rsatkichlarini to'g’ri belgilanganligini chuqur tahlil qilish buning natijasida 
ortiqcha xarajat va shtat birliklarini ro'yxatdan o'tkazgan moliya organlarining ham 
ma’suliyatini oshirish va javobgarlikka nisbatan choralar belgilashni talab etadi.
Barcha g’aznachilik bo'linmalarida "Bank-mijoz" dasturini kiritishini va bu 
dastur orqali barcha xizmat operatsiyalarini amalga oshirishda ham muhim 
ahamiyatga ega.
Tumanlardagi barcha budjet tashkilotlarni hisob raqamlarni Markaziy bankning 
viloyat boshqarmalarida xizmat ko'rsatishni amalga oshirish orqali moliyaviy 
majburiyatlarni bajarish mumkin bo'ladi.
Xulosa qilib aytganda O'zbekiston Respublikasida g’aznachilik va davlat 
moliyasini boshqarish tizimidagi islohotlardan ko'zlangan maqsad va vazifalar 
tadrijiy rivojlanish asosida ma'lum darajada muvaffaqiyatli bajarilmoqda. Erishilgan 
natijalar esa davlat budjeti mablag’larini samarali boshqarish, mablag’larning 
harakati shaffofligiga erishish, budjet mablag’larini sezilarli tejash, ajratilayotgan 
mablag’larning maqsadli ishlatilishiga erishish va pirovardida davlat budjetining 
samarali ijro etilishini ta'minlashda o'z aksini topmoqda.

---

72