Moliyaviy hisobotlarni tuzish va taqdim etish

13.3. Buxgalteriya balansini tuzish tartibi
Hisobotlami tuzish va ulami tegishli nazorat organlariga taqdim etish bu 
buxgalteriya hisobining asosiy vazifasiga kiradi. Buxgalteriya hisobini yuritishning 
asosiy maqsadi ma’lum bir xo‘jalik subyektining barcha xo‘jalik muomalalarini 
rasmiy ravishda hisobda aks ettirish va ma’lum bir davrlarda foydalanuvchilarga 
zaruriy ma’lumotlami berish hisoblanadi. 
Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning asosiy shakllaridan biri hisoblanadi. U 
korxona mablag‘larini guruhlash va tarkibini pul bahosida aks ettirish hamda pul 
mablag‘larini, ularni hosil etish manbalarini muayyan sanaga joylashtirish usulidan 
iborat. Shunday qilib, buxgalteriya balansi quyidagi elementlami o‘z ichiga oladi: 
- korxona egalik qiladigan vositalami aks ettiruvchi aktivlar; 
- korxona tasarrufidagi o‘z sarmoyasi; 
- keyinchalik belgilanishi bo‘yicha qaytarilishi lozim bo‘lgan aktivlami sotib olish, 
hosil qilish natijasida yuzaga kelgan majburiyatlar. 
Buxgalteriya balansi hisobot kuniga korxona mulkining tarkibi (aktivda) va uning 
shakllanish manbalarini (passivda) ko‘rsatadi. 
Balans “teng bo‘lgan” aktiv va passivdan iborat bo‘ladi. Balans aktivi davr boshiga 
ham, oxiriga ham balans passiviga teng bo‘lishi kerak. Balansda “tengsizlik” 
bo‘lishi shuni bildiradiki, buxgalteriya hisobida xatoliklarga yo‘l qo‘yilgan va 
buxgalter bu xatoliklarni topib, tuzatishi lozim. Shu sababli balans tuzishdan oldin 
analitik schyotlaming aylanmalari va hisobot davri oxiridagi qoldiqlarini Bosh 
kitobdagi sintetik schyotlaming aylanmalari va hisobot davri oxiridagi qoldiqlari 
bilan solishtirib chiqish lozim. Agar, buxgalterlarning aytishicha “schyotlar 
bo‘yicha tarqatish” lo‘g‘ri amalga oshirilgan bo‘lsa, debet bo‘yicha aylanmalar va 
qoldiqlar к I edit bo‘yicha aylanmalar va qoldiqlarga teng bo‘ladi. To‘g‘ri 
larqatishdan tashqari, balansning moddalari aktivlar va majburiyatlar bo'yicha 
sinchiklab qilingan inventarizatsiya bilan asoslangan bo‘lishi lozim. 
Aktivlar — bu korxonaning unga foyda keltirishi lozim bo‘lgan mulkidir. 
Bular birinchi navbatda - asosiy vositalar (ishlab chiqarish uskunasi, binolar, 
inshootlar, transport va boshqa shunga o‘xshashlar), kassadagi va hisobraqamdagi 
pul mablag‘lari, qimmatli qog‘ozlar, tovar- moddiy zaxiralari, debitorlik qarzlari. 
Aktivlar uzoq muddatli (1 yildan ortiq vaqt ishlatiladi) va joriy yoki aylanma 
(aylanma) (1 yil ichida iste’mol qilinadi, ishlatiladi, sotiladi yoki pulga aylantiriladi) 
aktivlar bo‘lishi mumkin. Pul mablag‘lari har doim joriy (aylanma) aktiv deb 
hisoblanadi. 
Passivlar — bu korxonaning majburiyatlari va qarzlari, ular aktivlar nima 
hisobiga olinganligini ko‘rsatadi. Aktivlar o‘zidan o‘zi pay do bo‘lmaydiku, ular har 
doim muayyan manbalar hisobiga paydo bo‘ladi (qarzlar va boshqa majburiyatlar, 
xususiy kapital). 
Balans qanday bo‘limlardan tashkil topganligi va ularda nimalar aks ettirilishi 15-
son BHSM “Buxgalteriya balansi”da bayon etilgan. 
Balans tuzishning bitta o‘ziga xos bo‘lgan tomonini ko‘rib o‘tamiz. Balans 

---

passivining I boiimi “0‘z mablagiari manbalari”ning “Taqsimlanmagan foyda 
(qoplanmagan zarar)” moddasida hisobot yilining sof foydasi (yoki zarari) va o‘tgan 
yillarning jamlangan foydasi (yoki zarari) aks ettiriladi.