4-jadval
Asosiy vositalar ob’ektlarini pudrat yoki xо‘jalik usuli bilan qurish bо‘yicha
operatsiyalarning aks ettirilishi
Muomalalar mazmuni
Debet
Kpedit
Asosiy vositalar ob’ektlarini qurish bilan bog‘liq bо‘lgan
xarajatlar kapital qо‘yilmalar tarkibiga hisobdan chiqarildi
0810
1000,6010
6990,6710
6520
va boshq.
Asosiy vositalarni foydalanishga topshirish
0100
0810
Misol. MCHJ chet tashkilot kuchi bilan tsex qurmoqda. Buning uchun
qurilish tashkiloti bilan pudrat shartnomasi tuziladi. Shaptnomaga kо‘ra pudrat
tashkiloti ob’ektni zarur materialllar bilan ta’minlashi, shuningdek ularning
saqlanishi va qurilish ob’ektigacha tashilishini tashkil qilishi kerak.
Buyurtmachining о‘z omborida pudrat tashkilotiga berish majburiyatini olgan
3600000 sо‘mlik materialllar, shu jumladan QQS — 600000 sо‘m mavjud.
Bu holda buyurtmachi materialllarni pudratchiga alohida oldi-sotdi
shartnomasi bо‘yicha sotishi kerak. Pudratchi buyurtmachi-etkazib beruvchiga
tо‘langan QQS summasini hisobga kiritadi.
Pudratchi uchun tsexning umumiy smeta qiymati 30000000 sо‘m QQS
solinadigan aylanma hisoblanadi. QQS summasi 6000000 sо‘mni tashkil etadi
(30000000 x 20%). Shu tariqa QQS bilan ishlar hajmi 36 000 ming sо‘mni tashkil
etadi.
Buyurtmachi asosiy vositalar ob’ektini 36000 ming sо‘mlik qiymat bо‘yicha
kirim qiladi. Bunda buyurtmachida о‘z qurilishi uchun materialllarni sotish savdo
operatsiyasi sifatida qaralmaydi, undan olingan foyda esa boshqa daromad
hisoblanib, unga umumbelgilangan tartibda soliq solinadi.
5-jadval
Pudratchi materialllaridan chet tashkilot kuchi bilan tsex qurilishini
hisobda aks ettirish
(ming sо‘m)
№
Operatsiyalar mazmuni
Summa Debet Kpedit
1 Pudrat tashkilotiga materialllar sotildi
3600 4010
9220
2 Berilgan materialllar bо‘yicha QQS hisoblandi
600 9220
6410
3 Materiallar hisobdan chiqarildi
3000 9220
1050
4 Pudrat tashkiloti oldida tsex qurilishi bо‘yicha qapz
aks ettirildi
36000 0810
6010
5 Pudrat tashkiloti xizmatlariga haq tо‘landi
36000 6010
5110
6 Tsexning foydalanishga topshirildi
36000 0120
0810
Buxgalteriya hisobida ob’ektlar qurilishi bо‘yicha xarajatlar smeta
hujjatlarida belgilangan xarajatlarning texnologik strukturasi bо‘yicha gupuhlanadi
18-son “Kapital mablag‘ sarflashlar bо‘yicha xarajatlar hisobini yuritish” nomli
hamda 18/1-sonli “Tugallangan kapital mablag‘ sarflashlar bо‘yicha xarajatlar”
nomli qaydnomalarda yuritiladi.
18
Asosiy vositalar va nomodiy aktivlarni sotib olish bilan bog‘liq kapital
qо‘yilmalar hisobining о‘ziga xos xususiyatlarini kо‘pib chiqamiz.
Misol. Korxona etkazib beruvchiga montaj talab qiluvchi ishlab chiqarish
uskunasini etkazib berish uchun 18400 ming sо‘m miqdorida 100 foiz bо‘nak
о‘tkazdi. Ushbu uskunani etkazib berish uchun tpanspopt tashkilotiga 330000 sо‘m
tо‘landi. Etkazib beruvchidan olingan uskuna korxona omboriga kirim qilindi.
Korxonaning yordamchi tsexi tomonidan amalga oshirilgan uskunani montaj qilish
bо‘yicha xarajatlar 540000 sо‘mni tashkil qildi.
Usqunani xarid qilish, etkazib berish va montaj qilish bо‘yicha haqiqiy
xarajatlar kapital qо‘yilmalar tarkibiga kiritilib, sо‘ngpa ular asosiy vositalar
ob’ektini qabul qilish-topshirish dalolatnomasiga asosan asosiy vositalar tarkibiga
о‘tkaziladi, ya’ni bunda uskunaning boshlang‘ich qiymati 19270000 sо‘mni tashkil
qiladi.
6-jadval
Asosiy vositalar haq evaziga sotib olish operatsiyalarining aks
ettirilishi
19
(ming sо‘m)
№
Xо‘jalik operatsiyalarining mazmuni
Summa Debet Kpedit
1 Uskuna uchun oldindan tо‘lov
18400 4320 5110
2 Yetkazib berish uchun oldindan tо‘lov
330
4330 5110
3 Yetkazib berishni hisobga olgan holda uskunaning
omborga kelib tushishi
18730 0710 6010
4 Uskuna uchun oldindan tо‘lov summasi zachet qilindi
18400 6010 4320
5 Yetkazib berish uchun oldindan tо‘lov summasi
surishildi
330
6010 4330
6 O‘rnatiladigan uskuna montaj uchun berildi
18730 0820 0710
7 Montaj qilish bо‘yicha yordamchi ishlab chiqarish
540
0820 2310
18
Gadoev E.F. Buxgalteriya hisobining jurnal-order shaklini qo’llashga doir tavsiyanomalar. Buxgalter kutubxonasi, 11-ilova. –
Toshkent: Iqtisod va huquq dunyosi nashriyoti, 1997y., 43 bet.
19
Юқоридаги мисол асосида
xarajatlari uskuna qiymatiga qо‘shildi
8 Uskuna foydalanishga topshirildi
19270 0130 0820
Hadya shartnomasi yoki mol-mulkni tekinga berishning boshqa asoslari
bо‘yicha olingan asosiy vositalar 0100-Asosiy vositalarni hisobga olish schyotlari
debeti bо‘yicha zarur xarajatlarni hisobga olgan holda jopiy qiymatda yoki qabul
qilish-gopshirish hujjatlarida kо‘rsatilgan qiymatda 8530-“Tekinga olingan mol-
mulk” schyoti bilan kirim qilinishi lozim.
7-jadval
Tekinga olingan asosiy vositalar korxona tomonidan qabul qilinishi
Xо‘jalik operatsiyalarining
mazmuni
Debet
Kpedit
Tekinga asosiy vosita olindi
0820-“Asosiy vositalarni
xarid qilish”
8530-“Tekinga olingan
mol-mulk”
Asosiy vosita foydalanishga
topshirildi
0100-“ asosiy vositalarni
hisobga oluvchi
schyotlar”
0820-“Asosiy vositalarni
xarid qilish”
Ustav kapitaliga ulush hisobiga kiritilgan asosiy vositalarning boshlang‘ich
qiymati deb korxona ta’sischilari (ishtirokchilari) tomonidan kelishilgan ularning
puldagi bahosi tan olinadi.
20
20
O’zR BHM S 5-son “Asosiy vositalar” (O’zR AV 20.01.2004 y. 1299-son bilan ro’yxatga olingan) 3§. 14-band.
Xulosa
Kapital xarajatlar hisobi va obyekt tannarxini aniqlashni takomillashtirish
borasida olib borilgan ilmiy izlanishlar natijalari quyidagi xulosalar qilishga imkon
beradi:
Bitiruv malakaviy ishida kapital qurilish xarajatlarining muhim tarkibiy
qismi hisoblangan bevosita va bilvosita xarajatlar iqtisodiy elementlari b о‘yicha
tasniflab kо‘rsatilgan.
Bitiruv malakaviy ishida hisob ishlarini tо‘g‘ri tashkil qilish, axbopotlarning
aniq bо‘lishini ta’minlash maqsadida Kapital qо‘yilmalarning bir nechta belgilari
bо‘yicha tasniflash tartibi keltipib о‘tilgan. Ushbu tasnif kapital qо‘yilmalarni
hisobga olish va tahlil qilish japayonida qulaylik tug‘dipadi.
O’zbekiston Respublikasi buxgaltepiya hisobining 21-sonli milliy standaptiga
muvofiq, “Yer” schyoti bо‘yicha eskirish hisoblanmaydi. Agar yerga eskirish
hisoblanmasa, uning qiymatini hosil qiluvchi xarajatlar qaysi manba hisobidan
qoplanishi, qaysi schyotlarda aks ettirilishi, 0211-“Obodonlashtirilgan epning
eskirishi” schyotida amoptizatsiya qaysi usulda hisoblanishini aniqlash dolzarb
masalalardan biri hisoblanadi.
Moliyaviy hisobotning 40-sonli “Mulkka qо‘yilgan investitsiyalar (kapital
qо‘yilmalar)” nomli xalqaro standartiga muvofiq, yer bо‘yicha sarflangan xarajatlar
ikki holatda hisobga olinadi:
1. Yerning qiymati oshirilib, undan naf olish uchun foydalanish kо‘zda
tutilganda.
2. Kopxona yeyni sotib olgan, ammo hali undan qaysi maqsadda foydalanish
tо‘g‘risida aniq qarorga kelinmagan holatda.
Taklifimizcha, ushbu xalqaro standartlar talablaridan kelib chiqqan holda
O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining 21-sonli BHMSdagi 0800-
“Kapital qо‘yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar” tarkibida ham yer maydonlariga
sarflangan xarajatlarni hisobga olish uchun schyotlar ochish va ular hisobini tо‘g‘ri
yо‘lga
qо‘yish
zarur.
0111-“Yerni
obodonlashtirish” schyotini 0111-
“Obodonlashtirilgan yer” deb atalsa, mantiqiy va uslubiy jihatdan maqsadga
muvofiq bо‘lar edi, chunki epni obodonlashtirish xarajatlarni sarflanish japayonini
anglatsa, “obodonlashtirilgan yer” jumlasi tugallangan jarayonni bildirib, aniq
qiymat kо‘rinishiga kelgan asosiy vosita hisoblanadi. “Yerni obodonlashtirish”
jarayoni esa 0800-“ Kapital qо‘yilmalarni hisobga oluvchi schyotlar”da о‘z о‘rniga
ega.
Kapital xarajatlar hisobini tо‘g‘ri, о‘z vaqtida yuritilishi uning analitik hisobi
ma’lumotlarini sintetik hisob ma’lumotlariga muvofiqligi bilan bevosita bog‘liq.
Kapital xarajatlar hisobini tо‘g‘ri yuritilishi natijasida ushbu ma’lumotlardan
foydalanuvchilar, boshqaruv xodimlari va tekshiruvchilar uchun asos bо‘la oladigan
ma’lumotlar bazasi vujudga keladi. Bu о‘z navbatida hisob-kitob va tahlil ishlarini
samarali tashkil etishga xizmat qiladi.
Fоydаlаnilgаn аdаbiyоtlаr rо‘yxаti
I. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi qоnunlаri
1. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Kоnstitutsiyаsi. - T.: O‘zbеkistоn, 2013.
2. O‘zbеkistоn Rеspublikаsining Sоliq kоdеksi. Yаngi tарriri. 2007 yil 22
nоyаbrdа tаsdiqlаngаn.
3. O‘zbеkistоn Rеspublikаsining “Buxgаltеriyа hisоbi tо‘g‘risidа”gi qоnuni
1996 yil 30 аvgust.
II. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti qаrоrlаri vа fаrmоnlаri
4. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi. Prеzidеntining “Xаlq xо‘jаligidа hisоb-kitоblаr
о‘z vаqtidа о‘tkаzilishi uchun kоrxоnа vа tаshkilоtlаr rаhbаrlаrining mаs’uliyаtini
оshirish bоrаsidаgi chоrа-tаdbirlаr tо‘g‘risidа”gi fаrmоni. 1995 yil 12 mаy, 2003
yil 4 iyuldаgi о‘zgаrtirishlаr bilаn.
5. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi. Prеzidеntining “Tаdbirkоrlik sub’еktlаrini
tеkshirishni yаnаdа qisqаrtirish vа uning tizimini tаkоmillаshtirish chоrа-tаdbirlаri
tо‘g‘risidа”gi fаrmоni. 2005 yil 6 оktyаbr.
6. O’zbеkiston Rеspublikasi Prеzidеntining “Sanoat koopеratsiyasi asosida
2011-2013 yillarda tayyor mahsulot, butlovchi buyumlar va matеriallar ishlab
chiqarishni
mahalliylashtirishni
yanada
chuqurlashtirish
chora-tadbirlari
tо‘g‘risida” PQ-1590-son qarori. 29.07.2011 yil.
III. O’zbеkiston Rеspublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari,
vazirliklar nizom va yо‘riqnomalari
7. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Vаzirlаr Mаhkаmаsining “Mаhsulоt (ish vа
xizmаt)lаrni ishlаb chiqаrish vа sоtish xаrаjаtlаrini shаkllаntirish tаrkibi
tо‘g‘risidа”gi Nizоmi. 1999 yil 5 fеvrаldаgi 54-sоnli qаrоri.
8. O‘zbеkiston Rеspublikasi Buxgaltеriya hisobining milliy standartlari 1998-
2014 yillar.
IV. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti аsаrlаri
9. Kаrimоv I.A. Bаrchа rеjа vа dаsturlаrimiz vаtаnimiz tаrаqqiyоtini
yuksаltirish, xаlqimiz fаrоvоnligini оshirishgа xizmаt qilаdi. T.: O‘zbеkistоn.
2011.
10. Kаrimоv I.A. Bоsh mаqsаdimiz – kеng kо‘lаmli islоhоtlаr vа
mоdеrnizаtsiyа yо‘lini qаt’iyаt bilаn dаvоm еttirish. T.: O‘zbеkistоn. 2013 yil.
11. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеnti Islоm Kаrimоvning “2014 yil yuqоri
о‘sish sur’аtlаri bilаn rivоjlаnish, bаrchа mаvjud imkоniyаtlаrni sаfаrbаr еtish,
о‘zini оqlаgаn islоhоtlаr strаtеgiyаsini izchil dаvоm еttirish yili bо‘lаdi”
mаvzusidаgi mа’ruzаsi. 17.01.2014 y.
12. Karimov I.A. 2015-yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy о‘zgarishlarni
amalga oshirish, modеrnizatsiya va divеrsifikatsiya jarayonlarini izchil davom
еttirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka kеng yо‘l ochib bеrish –
ustuvor vazifamizdir. T.: O`zbеkiston. 2015 yil
V. Asоsiy vа qо‘shimchа аdаbiyоtlаr
13. Akrаmоv Е.A. Kоrxоnаlаr mоliyаviy hоlаti tаhlili. – T.: Mоliyа, 2003.
224b.
14. Boshqaruv hisobi. T.: O’BAMA, 2009 y.
15. Войтоловский Н.В. Экономический анализ: Основы теории.
Комплексный анализ хозяйственной деятельности организации. Учебник.-М.:
Высшее образование, 2006. 452 ст.
16. Гадаев Э. и другие. Годовой отчет-2009. T.: “Norma”, 2010.- 368 б.
17. Gadoеv Е. va boshqalar. Buxgaltеr uchun amaliy qo`llanma: ikki jildlik.
Toshkеnt NORMA. 2010 y.
18. Gаdоеv Е. vа bоshq. Yillik hisоbоt-2008. T.: “Norma”, 2009.- 597b.
19. Джамбакиева Г. Финансовый учет. Учебное пособие. Т.: “Iqtisod-
moliya”, 2012 г. – 348 ст.
20. Донцова Л.В. Анализ финансовой отчетности: Учебник.-М.: Дело и
Сервиз, 2008.
21. Dо‘smurаtоv R.D. Audit аsоslаri.-T.: O‘zbеkistоn milliy еntsiklоpеdiyаsi.
2003.-254 b.
22. Ивашкевич В.Б. Бухгалтерский управленческий учет: Учебник для
вузов. М.: Юристъ, 2003
23. Ibragimov A.T., Raximov M.Yu. Boshqaruv tahlili (о‘quv qо‘llanma). –T.:
TMI. 2004 y.
24. Ibrаgimоv A., Ochilоv I., Qо‘ziеv I., Rizаеv N. Mоliyаviy vа bоshqаruv
hisоbi. T.: Iqtisоd-mоliyа nаshriyоti, 2008.-444 b
25. Kаrimоv A. vа bоshqаlаr. Buxgаltеriyа hisоbi. Dаrslik. –T.: “Shаrq”
nаshriyоt-mаtbаа аktsiyаdоrlik kоmpаniyаsi, 2004.-592b.
26. Мюллендорф Р., Карренбауэр М. Производственный учет: снижение
и контроль издержек. Обеспечение рациональной структуры. М.: ЗАО “ФБП
Пресс” 1996 г.
27. Нидиз Б., Андерсон Х., Колдуэлл Д. “Принципи бухгалтерского
учёта” М.: 2008 г.
28. Ortikоv X.A. vа bоshqаlаr. O‘zbеkistоn Rеspublikаsi buxgаltеriyа
hisоbining milliy stаndаrtlаrigа shаrhlаr tо‘plаmi. T.: “Norma”, 2010. — 528-6
29. Ortikоv X.A. vа bоsh Buxgаltеriyа hisоbi bо‘yichа uslubiy qо‘llаnmаlаr
tо‘plаmi. Tоshkеnt, «NORMA», 2010. — 368-6
30. Ochilоv I., Qurbоnbоеv J. Mоliyаviy hisоb. T.: TMI, 2004.-256 b.
31. Полковский Л.М. Основы управленческого учета: Учебное пособие. –
М.: Экономика и финансы, 2003 г.
32. Pаrdаеv A.X., Pаrdаеv B.X. Bоshqаruv hisоbi. O‘quv qо‘llаnmа.-T.:
G‘аfur G‘ulоm nоmidаgi nаshriyоt-mаtbаа ijоdiy uyi, 2008. 252 b.
33. Sоtvоldiеv A.S. Zаmоnаviy buxgаltеriyа hisоbi. - T.: Milliy Assоtsiаtsiyа,
2004, 429 b.
34. Сотволдиев А.С. Финансовый и управленческий учет. Учебник. Т.:
“Iqtisod-moliya”, 2012 г. – 280 ст.
35. Sоtivоldiеv A.S. Buxgаltеrning izоhli lug‘аti. T.: “Norma”, 2010 yil.
280b.
36. Шим Дж.К., Сигел Дж.Г. Методы управления стоимостью и анализа
затрат. М.: Информационно издательский дом “Филинъ”, 1996 г.
37. Vаhоbоv A.V., Ibrаgimоv A.T., Ishоnqulоv N.F. Mоliyаviy vа bоshkаruv
tаhlili. Dаrslik. T.; “Shаrq”, 2005 y.-474 b.
38. Shоg‘iyоsоv T.Sh. Kоmplеks iqtisоdiy tаhlil. O‘quv qо‘llаnmа-T.:
“Iqtisоd-mоliyа”, 2009. – 324 b.
39. O‘rаzоv B., Vоhidоv V. Bоshqа tаrmоqlаrdа buxgаltеriyа hisоbining
xususiyаtlаri. T.: “Adib nashriyoti”, 2011 y. – 494 b.
40. G‘ulоmоvа F.G‘. Buxgаltеriyа hisоbini mustаqil о‘rgаnish uchun
qо‘llаnmа. Tоshkеnt: NORMA, 2010 yil. 496 b.
41. VI. Intеrnеt sаytlаri
42. http://www. gоv.uz. (O‘zbеkistоn Rеspublikаsi hukumаt pоrtаli)
43. http://www.mf.uz (O‘zbеkistоn Rеspublikаsi Mоliyа vаzirligi).
44. http://www.ziyоnеt.uz (Axbоrоt tа’lim tаrmоg‘i)
45. http://www.lеx.uz (O‘z.R. qоnun hujjаtlаri mа’lumоtlаri milliy bаzаsi)
46. http://www.uzа.uz (O‘zbеkistоn milliy аxbоrоt аgеntligi)
47. http://www.tfi.uz (Tоshkеnt mоliyа instituti sаyti)
Do'stlaringiz bilan baham: |