Moliyaviy hisob

2. Kapital xarajatlar hisobi va qurilish ob’ekti tannarxini aniqlashning 

maqsadi hamda vazifalari 

 

Korxonalarda 

xarajatlarni 

boshqarish 

eng 

qiyin  jarayonlardan  biri 

hisoblanadi.  Chunki  u  ahamiyati  bо‘yicha  xо‘jalik  yurituvchi  sub’ektning 

faoliyatini  boshqarish  majmuasi  deb  tushuniladi,  vaxolanki  ishlab  chiqarish 

jarayonida  sodir bulayotgan vokealar  va muomalalarni  uz ichiga  qamrab olgandir. 

Xarajatlarni  hisobga  olish  bu  tegishli  xо‘jalik  yurituvchi  sub’ektning 

faoliyati  ta’minot,  ishlab  chiqarish  va  mahsulot  (ish,  xizmat)larni  sotish-

iste’molchiga  etkazib  berish  jarayonlarida  sodir  bо‘lgan  voqealarni  miqdoriy 

о‘lchash  (miqdor  va  qiymat  о‘lchovida),  qayd  qilish,  guruhlashtirish,  tayyor 

mahsulotlar  tannarxining  tarkib  topishi  chegarasi  bо‘yicha  tahlil  qilishga  qaratilgan 

faoliyatdir.   

Hisob  tizimi  xarajatlarni  ma’lum  toifalarga  kо‘ra  tasniflab  yig‘adi. 

Buxgalterlar  mahsulot  tannarxiga  kiruvchi  xarajatlar  va  hisobot  davri  sarflarini 

tasniflaydilar.  Mahsulot  tannarxiga  qayta  sotish  uchun  sotib  olingan  yoki  ishlab 

chiqarilgan  mahsulotlarga  oid  xarajatlar  kiritiladi.  Korxonada  bu  xarajatlar  tayyor 

mahsulot  yoki  tugallanmagan  ishlab  chiqarishning  tannarxini,  uning  sotilishi 

paytigacha  belgilashda  hisobga  olinadigan  mahsulot  birligining  tannarxi  bо‘ladi. 

Mahsulot  sotilgandan  keyin  foydani  hisoblash  uchun  bu  sarflar  sotishdan  tushgan 

tushumlar  bilan  qiyoslanadi.  Hisobot  davrining  xarajatlari  zahipalarni  baholashda 

hisobga  olinamaydigan  sarflar  hisoblanadi.  Shuning  uchun  ular  sodir  bо‘lgan 

davridayoq xarajat  sifatida  tan olinadi.   

Mahsulot  tannarxini    tо‘g‘ri  rejalashtirish,  hisoblash  va  tahlil  etish  hamda 

uning  pasayish  manbaalarini  aniqlash  maqsadida  faqat  umumiy  xarajatlarnigina 

emas, balki  ularning  tarkibiy  qismlarini  ham bilish  muhimdir.   

Ishlab  chiqarish  xarajatlari  hisobi  tizimi  –  bu  ishlab  chiqarish  xarajatlarini 

umumlashtirish  usullari  hamda  kutilayotgan  samaradorlik  va  amaldagi  me’yorlarni 

xarajatlar  bilan  taqqoslash, nazorat qilishda ruy beradigan  о‘zaro bog‘liqlikdir.  

Buxgalteriya  hisobining  xalqaro  nazariyasi  va  amaliyotida  ishlab  chiqarish 

jarayonini  ob’ektivligini  va  tezkorligini  ta’minlaydigan  axborotlarni  olish  muhim 

Xarajatlarni  hisobga  olish va 

kalkulyatsiya  usullari 

Xarajatlar   

hisobining 

 to‘liqligi 

Xarajatlar  hisobi 

ob’ektlari 

Xarajatlar  hisobi 

operativligi  va   

nazorati 

To‘liq 

tannarxni 

kalkulyatsiya 

qilish 

To‘liq 

bo‘lmagan 

(marjinal) 

tannarxni 

kalkulyatsiya 

qilish 

Haqiqiy 

tannarx   

hisobi 

Normativ 

xarajatlar 

hisobi 

Xarajatlar  hisobining 

jarayonli   

usuli 

Xarajatlar  hisobining   

bo‘linmali   

(oddiy)usuli 

Xarajatlar  hisobining 

buyurtmali 

 usuli 

ahamiyat  kasb  etadi,  chunki  “boshqaruvning  barcha  bosqichlarida  xarajatlar 

tо‘g‘risidagi axborotlar ahamiyatli  omildir”

8

.   

Amerika  olimlari  ushbu  funktsiyalarni  quyidagicha  belgilaydi:  1)  sotuvga 

mо‘ljallangan  buyumlarni  normal  yoki  qoniqarli  sotish  baholarini  belgilash;  2) 

baho  kamaygan  paytda  uning  minimal  chegarasini  belgilash;  3)  mahsulotlarning 

qaysi  turlari  kо‘proq  yoki  kamroq  daromad  keltirishini  aniqlash;  4)    zaxiralarni 

nazorat  qilishni  yо‘lga  qо‘yish;  5)  zaxiralarning  bahosini  belgilash;  6)  turli  ishlab 

chiqarish  jarayonlari  samaradorligini  nazorat  qilish;  7)  bо‘lim,  tsexlar  faoliyatining 

samaradorligini  nazorat  qilish;  8)  zararlar,  yо‘qotishlar  va  kamomadlarni  aniqlash; 

9)  ishlab  chiqarish  bilan  bog‘liq  va  bog‘liq  bо‘lmagan  xarajatlarni  ajratish;  10) 

moliyaviy  hisob bilan  bog‘lash.

9

  

4-chizma. Xarajatlar hisobi va kalkulyatsiya usullarining guruhlanishi 

Hozirda  xarajatlarni  hisobga  olish  va  mahsulotlar  tannarxini  kalkulyatsiya 

qilish  bо‘yicha  umum  qabul  qilingan  tamoyillar  mavjud  emas.  Shunga  qaramay 

ularni  uch  belgisiga  qarab:  xarajat  ob’ektlari,  xarajatlarni  hisobga  olishning 

                                                 

8

  Шим  Дж.К.,  Сигел  Дж.Г.  М етоды  управления  стоимостью  и  анализа  затрат.  М .:  Информационно  издательский  дом 

“Филинъ”,  1996. 10 с. 

9

  Horngren  Charles  T.,  Kaplan  R.  Relevance Lost: The Rise and Fall of M anagement Accounting.-Boston: Harward  Business 

School Press, 1987. 145 с. 

tо‘liqligi  va  xarajatlarning  operativligi  va  nazorati  bо‘yicha  4-chizmadagicha 

guruhlash  lozim  deb hisoblaymiz. 

Xarajatlar  hisobi  va  mahsulotlar  tannarxini  kalkulyatsiya  qilish  bо‘yicha  va 

rejalashtirish  bо‘yicha  amaldagi  me’yoriy  hujjatlar  va  yо‘riqnomalarda  xarajatlar 

hisobi  va  mahsulotlar  haqiqiy  tannarxini  kalkulyatsiya  qilishning  me’yoriy, 

buyurtma, qaytadan hisobga olish, asosiy hisobga olish usullari  kо‘rsatib о‘tilgan.

10

  

Buxgalteriya  hisobida  ishlab  chiqarish  xarajatlarini  hisobga  olish  va 

mahsulot  tannarxini  kalkulyatsiya  qilishning  asosiy  vazifalariga  quyidagilar 

kiritishimiz  mumkin:   

  iqtisodiy  natijalarini  hisobga  olgan  holda  boshqaruv  qarorlarini  qabul 

qilish  uchun  sub’ektning  ma’muriyatini  zarur  va  etarli  ma’lumotlar  bilan 

ta’minlash; 

  chetga  chiqishlarni  aniqlash  maqsadida  haqiqatda  sarflangan  xarajatlarni 

kuzatish  va  nazorat  о‘rnatish,  ularni me’yoriy va rejadagi hajmi bilan taqqoslash va 

kelgusidagi  iqtisodiy strategiyasini  shakllantirish; 

  ishlab  chiqarilgan  tayyor  mahsulotlarni  baholash  va  moliyaviy  natijalarni 

hisoblash uchun ishlab chiqarilgan  mahsulotlarning  tannarxini  hisoblash; 

 

sub’ektning  tarkibiy  bо‘linmalarining  ishlab  chiqarish  faoliyatining 

iqtisodiy natijalarini  aniqlash  va baholash; 

  uzoq  muddatli  xususiyatga  ega  bо‘lgan-  ishlab  chiqarish  va  texnologiya 

dasturlarining  qо‘llanishi,  ichki  va  tashqi  bozorlarda  sotilayotgan  mahsulotlarning 

turlari  bо‘yicha  rentabellik  darajasi,  asosiy  vositalar  va  tovar-moddiy  zaxiralariga 

quyilgan  kapital  mablaglarning  samaradorligi  va  faoliyati  bо‘yicha  boshqaruv 

hisobi ma’lumotlarini  bir tizimga  keltirish.   

Mahsulotni  tannarx  asosida  baholash  tamoyili  ob’ektiv  haqiqatdir,  chunki  u 

hujjat  ma’lumotlariga  asoslanadi.  Bu  о‘z  navbatida,  korxonaning  bozor 

munosabatlariga  о‘tishida  uning  ishlab  chiqarish  siyosatini  bozor  talablariga 

qaratilishini,  ishlab  chiqarishi  xarajatlarini  kamaytirish  imkoniyatlarni  izlashga 

undaydi.  Bunda  tannarx  salbiy  omillarni  aniqlashga,  kamchiliklarni  oldini  olish  va 

                                                 

10

 O’zbekiston Respublikasi 4 son BHM S “Tovar moddiy zahiralar” O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida  20.11.2002 yil 

486 1 son bilan ro’yxatga olingan.

 

xarajatlarni  prognozlashtirish  imkoniyatini  beradi.  

Tannarxning  mohiyati  shundan  iboratki,  bu  kо‘rsatkich  korxona  uchun 

tovarni  ishlab  chiqarish  va  iste’molchiga  etkazish  qanchaga  tushdi,  degan  savolga 

javob  beradi.  Tannarxning  muhim  jihati  shuki,  u  ob’ektiv  xususiyatga  ega  bо‘lib, 

uni  tartibga  solish  bо‘yicha  me’yoriy  hujjatlarning  bor-yо‘qligi,  buxgalteriya 

xizmatining  uni aniqlash  hohishi  yoki imkoniyalari  kabi shartlarga  bog‘liq emas. 

Xarajatlar  hisobining  nazariyasi  va  amaliyotida  birgina  «tannarx» 

tushunchasigina  mavjud  emas.  Uning  mazmuni  quyidagi  omillar  ta’sirida 

о‘zgarishi  mumkin:  mahsulotning  tayyorlik  darajasi  va  uning  sotilishiga  qarab, 

yarim  tayyor  mahsulot,  omborda  saqlanayotgan  mahsulot  va  sotilgan  mahsulot 

tannarxlari;  mahsulot  miqdoriga  qarab,  mahsulot  birligining,  butun  ishlab 

chiqarilgan  mahsulotning  tannarxi;  joriy  xarajatlarni  kalkulyatsiya  ob’ektining 

tannarxiga  kiritish  tо‘liqligiga  qarab,  tо‘liq  amaldagi  tannarx  va  cheklangan 

tannarx;  tannarxni  shakllantirishning  tezkorligiga  qarab  amaldagi  yoki  me’yoriy, 

rejali  tannarx  farqlanadi. 

Tannarxni  faoliyat  va  mahsulot  turlari,  sotish  bozorlari,  mintaqalar  hamda 

xaridorlar  bо‘yicha  kalkulyatsiya  qilish  kerak.  Sarflarni  shakllantirish  usullari 

tannarxni  kalkulyatsiya  qilish  jarayoni  bilan  uzviy  bog‘liq  bо‘lib,  bu  jarayon 

о‘zining  muhim  xususiyatlariga,  jumladan,  sohaviy xususiyatlariga  ega. 

Mahsulot  tannarxini  tashkil  etuvchi  qismlar  nafaqat  о‘z  tarkibiga  kо‘ra, 

shuningdek,  mahsulot  ishlab  chiqarish  ahamiyatiga  kо‘ra  ham  turlichadir.  Ba’zi 

birlari  uni  tayyorlash  va  ishlab  chiqarish  bilan,  boshqalari  ishlab  chiqarishni 

boshqarish  va  unga  xizmat  kо‘rsatish  bilan  bevosita  bog‘liq  bо‘ladi.  Uchinchi 

toifasi esa amaldagi  qonunchilik  bо‘yicha sarf-xarajatlarga  kiritiladi. 

Ishlab  chiqarish  xarajatlari  hisobi  yuritiladigan  yо‘nalish-ishlab  chiqarish 

xarajatlarining  alohidalangan  va  maqsadli  hisobini  talab  etuvchi  faoliyat  sohasidir. 

Ya’ni,  buxgalteriya  ma’lumotlarining  foydalanuvchilari  biror  sarf-xarajat  haqida 

nimanidir  bilib  olmoqchi  bо‘lsalar,  aynan  shu  narsaning  о‘zi  hisob  yо‘nalishi 

bо‘ladi.  Ishlab  chiqarish  xarajatlari  hisobining  yо‘nalishiga  mahsulot  tannarxi 

kalkulyatsiyasi,  sotish  bо‘limi  ta’minoti  sarflari  kalkulyatsiyasi,  ya’ni  amalda 

Biron-bir  mansabdor  shaxsning  ishlatilgan  zaxiralarni  baholash  zaruratini  yuzaga 

keltiradigan  holatlar  misol bо‘lishi mumkin. 

Mahsulot 

tannarxi 

ishlab 

chiqarish 

samaradorligining 

asosiy 

kо‘rsatkichlaridan  biri  hisoblanib,  korxonaga  mahsulot  tayyorlash  qanchaga 

tushganini 

kо‘rsatadi.

11

 

Tannarx 

kо‘rsatkichi  sotish  narxlarini  belgilash, 

mahsulotlar  rentabelligini  hisob-kitob  qilish,  xarajatlarni  pasaytirish  choralarini 

aniqlash  uchun ishlatiladi. 

Mahsulot  (ishlar,  xizmatlar)ni  ishlab  chiqarish  va  sotish  xarajatlarining 

tarkibi  hamda  moliyaviy  natijalarni  shakllantirish  tartibi  tо‘g‘risida  Nizomga 

muvofiq,  mahsulot  (ishlar,  xizmatlar)  ishlab  chiqarish  tannarxiga  bevosita 

mahsulot  (ishlar,  xizmatlar)ni  ishlab  chiqarish  bilan  bog‘liq  bо‘lgan,  ishlab 

chiqarish  texnologiyasi  va  uni  tashkil  etish  bilan  shartlangan  xarajatlar  kiritiladi. 

Ularga  quyidagilar  tegishli  bо‘ladi:  bevosita  va  bilvosita  moddiy  xarajatlar, 

bevosita  va  bilvosita  mehnat  xarajatlari,  boshqa  bevosita  va  bilvosita  xarajatlar, 

shu jumladan,  ishlab  chiqarish xususiyatiga  ega bо‘lgan ustama xarajatlar.   

Mahsulot tannarxini  rejalashtirishda  quyidagi  kо‘rsatkichlar  hisoblanadi: 

- jami  mahsulot tannarxi; 

- bir birlik  mahsulot tannarxi. 

Bir  birlik  mahsulot  reja  tannarxi  rejalashtirilgan  jami  mahsulot  ishlab 

chiqarish  xarajatlari  summasini  rejalashtirilgan  mahsulot  miqdoriga  bо‘lish  orqali 

aniqlanadi. 

Haqiqiy  tannarx  hisobot  yili  oxirida  haqiqiy  ishlab  chiqarish  xarajatlari 

tо‘g‘risidagi  buxgalteriya  hisobi  ma’lumotlariga  asoslangan  holda  aniqlanadi. 

Tannarx  kо‘rsatkichini  taqqoslash  va  tahlil  qilish  uchun  reja  va  haqiqiy  tannarx bir 

xil  usul bо‘yicha aniqlanadi.   

Mahsulotni  kalkulyatsiya  qilishning  bir  qancha  usullari  mavjud.  Zamonaviy 

iqtisodiy  adabiyotlarda  kalkulyatsiya  alohida  olingan  mahsulot  (ish,  xizmat)lar 

birligi  tannarxining  iqtisodiy hisob-kitoblari  tizimi  sifatida  ta’riflanadi.

12

 

Kalkulyatsiya  jarayonida  ishlab  chiqarish  xarajatlari  ishlab  chiqarilgan 

mahsulotlar  miqdori bilan  taqqoslanadi va bir birlik  mahsulot tannarxi  aniqlanadi.   

                                                 

11

 G‘ulomova  F.G‘. Buxgalteriya hisobini mustaqil o‘rganish uchun qo‘llanma. T.: “NORM A”., 2009. 343-bet. 

12

 Полковский Л.М . Основы управленческого учета: Учебное пособие.  – М .: Экономика и финансы,  2003. 71 с. 

Buxgalteriya  hisobida  ishlab  chiqarish  xarajatlari  analitik  hisobi  va  tannarx 

kalkulyatsiyasining  muhim  tarkibiy  qismlari  sifatida  “standart-kosting”  (normativ 

usul), “direkt-kosting”  va “AVS” usullari  bо‘lishi kerak.

13

  

“Standart-kosting”  tizimi  –  bu  xarajatlar  hisobi  va  tannarxni  aniqlash  tizimi 

bо‘lib,  unda  ishlab  chiqarilgan  mahsulotlar  (ishlar,  xizmatlar)  tannarxi  avvaldan 

puxta,  obdon  hisoblab  chiqilgan  normativ  xarajatlar  yordamida  baholanadi,  keyin 

esa haqiqiy qilingan  xarajatlar  bilan  taqqoslanadi.

14

 

Mazkur  davr  uchun  haqiqiy  xarajatlar  ham  javobgarlik  markazi  bо‘yicha 

olib  boriladi.  Normativ  va  haqiqiy  xarajatlarni  taqqoslash  orqali  chetlanishlar 

aniqlanadi.  Haqiqiy  tannarx  quyidagi  formula asosida aniqlanadi:

15

 

R

h 

= R

n

 + O

n

  

 

 

 

 

bu  erda:  R

h

  –  haqiqiy  xarajatlar;  R

n

  –  normativ  xarajatlar;  O

n

  –  normadan 

chetlanishlar 

Normativlarning  о‘zgarishi  natijasida  haqiqiy  xarajatlar  formulasi  quyidagi 

kо‘rinishda bо‘ladi: 

R

h 

= (R

n

 ± ∆R

о‘z

) ± ∆R

chet

 

 

 

bu erda: ∆R

о‘z

 – о‘zgargan summa; ∆R

chet

 – chetlanishlar summasi 

Xarajatlarning  normativ  usulini  qо‘llash  chetlanishlarni  batafsil  tahlil  qilish 

imkoniyatini  beradi.  Masalan,  har  bir  javobgarlik  markazi  uchun  xarajat  elemntlari 

(materiallar,  mehnat,  ustama  xarajatlar)  bо‘yicha  chetlanishlarni  aniqlash  mumkin, 

sо‘ngra  har  bir  xarajat  elementlarini  resurslar  sraflanishi,  bahosi  bо‘yicha  tahlil 

etish  mumkin.  Bunda  buxgalter  chetlanishlarni  aniqlashda  menejerga  yordam 

beradi,  menejer  esa  о‘z  navbatida  ularning  sodir bо‘lish sabablari bо‘yicha zaruriy 

qarorlar  qabul  qiladi.  Agar  chetlanishlarning  sababi  tashqi  omillar  ta’sirida  sodir 

bо‘lgan bо‘lsa, normativlarni  qayta kо‘rib chiqish lozim  bо‘ladi.  

  kapital  xarajatlarni  hisobga  olishdagi  asosiy  vazifalar  quyidagilardan iborat 

bо‘lishi maqsadga muvofiqdir: 

  kapital  investitsiyalar  ob’ekti  va  turlari  bо‘yicha  haqiqiy  bajarilgan  ishlar 

xarajatlarini  о‘z vaqtida, tо‘liq va ishonchli hisobga olish; 

                                                 

13

 Пизенгольц М .З. О содержании управленческого учета // Бухгалтерский учет, октябрь, 2000. № 19. 84 с. 

14

 Hasanov B.A., Xashimov A.A. Boshqaruv hisobi: Darslik. – T.: Iqtisod va moliya, 2005. 72-73 b.

 

15

 Ивашкевич В.Б. Бухгалтерский управленческий учет: Учебник для вузов. М .: Юристъ, 2003. 293 с.  

  kapital  investitsiyalarni  dastlabki  va  yig‘ma  hujjatlarda  belgilangan  tartibga 

muvofiq rasmiylashtirish; 

  qо‘llanilayotgan  me’yoriy va reja tannarxidan og‘ishlarni aniqlash; 

  smeta  qiymati  va  bajariladigan  ishlarning  haqiqiy  tannarxi  о‘rtasidagi 

farqlarni  qayd etish hamda tahlil qilish; 

  moddiy, mehnat va moliyaviy  resurslardan foydalanishni nazorat qilish. 

  iqtisodiy  natijalarini  hisobga  olgan  holda  boshqaruv  qarorlarini  qabul 

qilish  uchun  sub’ektning  ma’muriyatini  zarur  va  etarli  ma’lumotlar  bilan 

ta’minlash; 

  chetga  chiqishlarni  aniqlash  maqsadida  haqiqatda  sarflangan  xarajatlarni 

kuzatish  va  nazorat  о‘rnatish,  ularni me’yoriy va rejadagi hajmi bilan taqqoslash va 

kelgusidagi  iqtisodiy strategiyasini  shakllantirish; 

  qurib  bitkazilgan  ob’ektlarni  baholash  va  moliyaviy  natijalarni  hisoblash 

uchun ishlab  chiqarilgan  mahsulotlarning  tannarxini  hisoblash; 

 

sub’ektning  tarkibiy  bо‘linmalarining  ishlab  chiqarish  faoliyatining 

iqtisodiy natijalarini  aniqlash  va baholash; 

  uzoq  muddatli  xususiyatga  ega  bо‘lgan  ishlab  chiqarish  va  texnologiya 

dasturlarining  qoplanishi,  ichki  va  tashqi  bozorlarda  sotilayotgan  mahsulotlarning 

turlari  bо‘yicha  pentabellik  darajasi,  asosiy  vositalar  va  tovap-moddiy  zaxipalariga 

quyilgan  kapital  mablag‘larning  samaradorligi  va  faoliyati  bо‘yicha  boshqaruv 

hisobi ma’lumotlarini  bir tizimga  keltirish.   

Demak,  qurilishda  xarajatlarni  hisobga  olishning  asosiy  yо‘nalishi  bu 

sub’ektning  ishlab  chiqarish  faoliyati  ustidan  nazorat  о‘rnatish  va  ushbu  faoliyatni 

amalga  oshirishda  sarflanadigan  xarajatlarni  boshqapishdir.  Shuni  alohida 

ta’kidlash  kerakki,  turli  mulkchilik  shakllarining  paydo  bо‘lishi,  korxonalarning 

tashqi 

bozorga 

chiqa 

boshlashi 

amaldagi 

buxgalteriya 

hisobi 

tizimini 

takomillashtirish  zaruriyatini  keltirib  chiqaradi. 

 

 

3. Asosiy vositalarga kapital xarajatlar hisobi 

 

Asosiy  vositalar  balansga  kirim  qilinishida  dastlabki  (boshlang‘ich)  qiymati 

bо‘yicha  baholanadi.  Boshlang‘ich  qiymat  -  tо‘langan  va  qoplanmaydigan 

soliqlarni  (yig‘imlarni),  shuningdek  aktivni  undan  mо‘ljal  bо‘yicha  foydalanish 

uchun  ishchi  holatiga  keltirish  bilan  bevosita  bog‘liq  bо‘lgan  etkazib  berish  va 

montaj  qilish,  о‘rnatish,  ishga  tushirish  va  istalgan  boshqa  xarajatlarni  hisobga 

olgan  holda,  asosiy  vositalarni  tiklash  (qurish  va  qurib  bitkazish)  yoki  xarid  qilish 

bо‘yicha haqiqatda qilingan  xarajatlarning  qiymati.

16

 

Kapital 

qо‘yilmalar 

buxgalteriya 

hisobini 

tashkil 

etishda 

ichki 

foydalanuvchilar  uchun  moliyaviy  hisob  schyotlar  rejasini  ishlab  chiqish, 

buxgalteriya  hisobini  tashkiliy  asoslari  va  uslubiyotini,  xarajatlarining  kelib  chiqish 

joylari  va  javobgaplik  markazlari  bо‘yicha  tahlil  va  nazorat  qilinishi  resurslardan 

foydalanishda  me’yorlardan  chetga  chiqishlar  kabi  vaziyatlar  e’tiborga  olinishi 

kerak.  Ushbu  muammolar    ijobiy  hal  etilgandagina,  buxgalteriya  hisobining 

samaradorligi  va  boshqapishdagi о‘pni oshadi.  

Kapital  xarajatlarning  amalga  oshirilishi  va  tannarxini  hisoblash  bilan 

bog‘liq  muomalalarning  buxgalteriya  hisobi  O‘zbekiston  Respublikasi  21-son 

“Xо‘jalik  yurituvchi  sub’ektlarning  moliyaviy-xо‘jalik  faoliyati  buxgalteriya 

hisobi  schyotlari  rejasi  va  ularni  qо‘llash  bо‘yicha  yо‘piqnoma”  buxgalteriya 

hisobi milliy  standartiga muvofiq quyidagi  schyotlarda amalga  oshiriladi: 

0810- “Tugallanmagan  qurilish”; 

0820- “Asosiy vositalarni  xarid qilish”; 

0830- “Nomoddiy aktivlarni  xarid qilish”; 

0840- “Asosiy podani tashkil qilish”; 

0850- “Yerni  obodonlashtirishga kapital  qо‘yilmalar”; 

0860-  “Moliyaviy  ijara  shartnomasi  bо‘yicha  olingan  asosiy  vositalarga 

kapital  qо‘yilmalar”; 

0890- “Boshqa kapital qо‘yilmalar”. 

Analitik  hisob  hap  bir  kapital  qо‘yilma,  xо‘jalik  shartnomasi  va  xarajat 

                                                 

16

 5-son BHM S “Asosiy  vositalar” (O’zR AV 20.01.2004 y. 1299-son bilan ro’yxatga olingan)  1§. 3-band.

 

elementlari  bо‘yicha  tashkil  qilinadi.  Aytib  о‘tilgan  ob’ektlar  foydalanishga  qabul 

qilingach  ularning  balans  qiymati  0100  “Asosiy  vositalarni  hisobga  oluvchi 

schyotlar”  va  0400  “Nomoddiy  aktivlarni  hisobga  oluvchi  schyotlar”da  hisobga 

olinadi.   

Qurilishga  mо‘ljallangan  kapital  qо‘yilmalarning  buxgalteriya  hisobini 

tashkil  qilishning  xususiyatlarini  kо‘pib chiqamiz. 

0810  “Tugallanmagan  qurilish”  schyotida  (qurilish  pudrat  yoki  xо‘jalik 

usulida  amalga  oshirilishdan  qat’i  nazar)  kapital  qurilish  smetalari,  smeta-loyiha 

hisob-kitoblarida  va  titul  rо‘yxatlarida  keltirilgan  bino  va  inshootlarni  bappo  etish, 

uskunalar,  asboblar,  inventarlar  va  boshqa  jihozlarni  sotib  olish  bо‘yicha xarajatlar 

hisobga olinadi. 

Faoliyati  qurilish  va  qurilish  tashkilotlari  hisoblangan  qо‘shma  korxonalarda 

ishlarini  bajarilishida  xarajatlar  hisobini  tashkil  etish  O‘zbekiston  Respublikasi 

Adliya  Vazirligida  1999  yil  23  dekabpda  579  son  bilan  rо‘yxatdan  о‘tgan 

O‘zbekiston  Respublikasi  Buxgalteriya  hisobining  “Kapital  qurilishga  oid  pudrat 

shartnomalari”  nomli  №17sonli  milliy  standarti,  Vazirlar  Mahkamasining  2003  yil 

15  oktabpdagi  444-son  qarori  bilan  tasdiqlangan  “Mahsulot  (ishlar,  xizmatlar)ni 

ishlab  chiqarish  va  sotish  xarajatlarining  tarkibi  hamda  moliyaviy  natijalarni 

shakllantirish  tartibi  tо‘g‘risida”gi Nizom bilan  tartibga  solinadi. 

Qurilish-montaj  ishlari  tannarxi  iqtisodiy  kategoriya  bо‘lib,  qurilish 

tashkilotlari  ishlab  chiqarishida  va  buyurtmachiga  ob’ektni  topshirishda  aks 

ettiriladi. 

Pudrat shartnomasi bо‘yicha xarajatlarga  quyidagilar  kiradi: 

-  ushbu  pudrat  shartnomasi  bilan  bog‘liq  bо‘lgan,  xarajatlar  tarkibidagi 

Nizom asosida bevosita xarajatlar; 

-  pudrat  shartnomasi  bо‘yicha  umumiy  qurilish  faoliyatiga  tegishli  bо‘lgan 

va  pudrat  shartnomalari  bо‘yicha  taqsimlanishi  va  shartnoma  bahosiga  kо‘shilishi 

mumkin  bо‘lgan, xarajatlar  tarkibi  haqidagi  Nizom asosida bilvosita xarajatlar; 

-  qurilish  pudrati  shartnomalari  shartlari  bо‘yicha  buyurtmachi  tomonidan 

qoplanadigan  boshqa  xarajatlar.  Shaptnoma  shartlarida  ular  bо‘yicha  xarajatlarning 

qoplanishi  aytib  о‘tilgan.  Misol  uchun:  tajriba  -  konstruktorlik  ishlariga  xarajatlar. 

Pudrat  shartnomasi  bо‘yicha  faoliyatga  kiritilmaydigan  va  taqsimlanmaydigan 

xarajatlar  qurilish  pudrat  shartnomasi  buyicha  xarajatlardan  chiqarib  yuboriladi. 

(Masalan:  pudrat  shartnomasi  shartlarida  qoplash    qayd    etilmagan    ma’muriy  

xarajatlar,   tajriba  konstruktorlik  ishlari  xarajatlari,  sotish xarajatlari  va xokazo).

17

 

Qurilishning  pudrat  usulida  qurilish  ishlarining  butun  bosqichini  qurilish 

pudrati  shartnomasi  tuziladigan  pudrat  tashkiloti  bajaradi.  Mazkur  shartnoma 

pudratchi  shartnomada  belgilangan  muddatda  buyurtmachining  topshirig‘iga  kо‘ra 

muayyan  ob’ektni  qurish  yoki  boshqa  qurilish  ishini  bajarish  majburiyatini 

olishini,  buyurtmachi  esa  pudratchiga  ishni  bajarish  uchun  zarur  sharoitlarni 

yaratish,  uni  qabul  qilish  va  shartlashilgan  napxni  tо‘lash  majburiyatini  olishini 

nazarda  tutadi.  Qurilish  pudrat  shartnomasi  korxona,  bino,  inshoot  yoki  boshqa 

ob’ektni  qurish  yoki  rekonstruktsiya  qilish,  shuningdek  montaj  qilish,  ishga 

tushirish-sozlash  va  qurilayotgan  ob’ekt  bilan  uzluksiz  bog‘liq  bо‘lgan  boshqa 

ishlarni  bajarish uchun tuziladi. 

Agap  qurilish-montaj  ishlarini  bajarish  shartnomasi  bо‘yicha  ishlarni 

materialllar  bilan  ta’minlash  majburiyati  pudrat  tashkilotiga  yuklangan  bо‘lsa, 

buyurtmachi 

tomonidan 

pudrat 

(yordamchi  pudrat)  tashkilotiga  qurilish 

materialllarining  berilishi  soliq  solish  maqsadida  pealizatsiya  deb  tan  olinib, 

belgilangan  tartibda  qо‘shilgan  qiymat  solig‘i  solinadi.  Bunda  materialllarning 

etkazib 

berilishi 

alohida 

oldi-sotdi 

(etkazib 

berish) 

shartnomasi 

bilan 

rasmiylashtirilishi  shart.  Bu  holda  tovap-moddiy  boyliklarning  berilishi  Soliq 

Kodeksining  222-moddasiga  asosan  hisobvapaq-faktura  bilan  rasmiylashtiriladi  va 

oluvchi  tomonidan  moddiy  javobgap  shaxs  ishonchnomasiga  kо‘ra  amalga 

oshiriladi.   

Qurilishning  xо‘jalik  usuli  quruvchining  о‘z  kuchi  bilan,  pudrat  tashkilotlari 

jalb  etilmay  bajariladigan  qurilish-montaj  ishlarini  tashkil  etish  shaklidir.  Ya’ni 

xо‘jalik  usulida  qurilish-montaj  ishlari  buyurtmachisi  va  bajaruvchisi  birgina 

yuridik  shaxs  hisoblanadi.  Yangi  qurilish,  faoliyat  yurituvchi  ob’ektlarni 

                                                 

17

 17-son BHM S “Kapital qurilishga oid pudrat shartnomalari”  23.10.1999y.  13,14 band.

 

kengaytirish,  rekonstruktsiya  qilish,  texnik  jihatdan  qayta  qurollantirish  va 

modernizatsiyalash  xо‘jalik  usuli  bilan  amalga  oshirilishi  mumkin. 

Qurilishning  xо‘jalik  usulida  tashkilotda  odatda  qurilish  paytida  qurilish 

bо‘linmasi  (kapital  qurilish  bо‘limi)  tuzilib,  u  qurilish  ishlarining  muayyan 

turlarini  bajaradi. 

Xо‘jalik  usuli  bilan  qurish  uchun  tashkilot  о‘z  ishlab  chiqarish  bazasini 

yaratadi,  qurilish  mashinalari  va  mexanizmlari,  asboblar  va  inventar  xarid  qiladi 

yoki  ijaraga  oladi,  qurilishni  qurilish  materialllari,  konstruktsiyalar  va  detallar, 

loyiha-smeta  hujjatlari,  ishchilar  va muhandis-texnik  kadplar bilan  ta’minlaydi. 

Xо‘jalik  usuli  bilan  qurilish-montaj  ishlari  bajarilishida  QQS  solinadigan 

aylanmalar  mavjud emas. 

O‘z  kuchi  va  о‘z  ehtiyojlari  uchun  qurilish-montaj  ishlari  bajarilishida 

foydalanilgan,  xarid  qilingan  moddiy-ishlab  chiqarish  zaxipalari  bо‘yicha  QQS 

summasini  korxona  hisobga  kiritmay  qurilish-montaj  ishlari  qiymatiga  hisobdan 

chiqaradi. 

Asosiy  vositalar  ob’ektlarini  qurish  va  ularni  foydalanishga  topshirish 

bо‘yicha umumiy  buxgalteriya  о‘tkazmalari  quyidagi  jadvalda  keltirilgan.