«moliyaviy hisob»

2.2. Xom-ashyo va materiallarni hisobga olish tizimlarini va tannarxini 

hisoblash usullarini taqqoslash. 

TMZlarni davriy (joriy) hisobga olish 

Joriy  hisobga  olish  tizimini  qo‘llashda  yil  davomida  TMZning  har  birining 

batafsil  hisobi  yuritilmaydi.  Tovar-moddiy  zahiralarning  haqiqiy  mavjudligi 

inventarizatsiyasi  natijalari  bo‘yicha  aniqlanadi.  Sotilgan  TMZning  tannarxini 

inventarizatsiya  yakunlanmaguncha  aniqlab  bo‘lmaydi,  chunki  sotilgan  TMZ 

tannarxini hisoblash quyidagi formula bilan topiladi: 

ZK+ZR=ZT-ZK1=ZR, bunda 

ZK - hisobot davri boshiga bo‘lgan TMZ qoldig‘i; 

ZR - kelib tushgan TMZ; 

ZT – sotishga tayyor TMZ tannarxi; 

ZK1 - hisobot davri oxiriga bo‘lgan TMZ tannarxi; 

ZR – sotilgan TMZ tannarxi. 

Joriy  hisobga  olish  tizimini  qo‘llaganda,  tovar-moddiy  zahiralarning  balans 

schyotlaridagi  qoldig‘i  inventarizatsiya  yakunlanmaguncha  boshlang‘ich  darajada 

qoladi.  TMZning  butun  harakati  xarajatlarning  vaqtinchalik  schyotlarida  aks 

ettiriladi,  masalan,  metariallarning  xaridi  «Tovar-moddiy  zahiralar»balans  schyotida 

emas,  balki  1510  –  «Materiallarni  tayyorlash  va  xarid  qilish»  schyotining  debetida 

aks  ettiriladi.  Hisobot  davrining  oxirida  TMZ  qoldiqlarining  inventarizatsiyasi 

natijalari  bo‘yicha  TMZni  hisobga  olish  balans  schyotlarining  debetlanishi  yoki 

kreditlanishi,  «Tovar-moddiy  zahiralar  bo‘yicha  tuzatishlar»  yoki  «Materiallarni 

xarid qilish bo‘yicha xarajatlar» schyotlari bilan o‘zaro aloqoda tuzatuvchi yozuvlar 

amalga oshiriladi. Butun hisobot davri davomida sotilgan TMZning tannarxi «Tovar- 

                                                           

2

 “Tovar moddiy zahiralar (BHMS 4)” 

---

19 

 

moddiy  zahiralar  bo‘yicha  tuzatishlar»  schyotining  qoldig‘iga  tuzatilgan, 

«Materiallarni  tayyorlash  va  xarid  qilish»  schyotining  debeti  bo‘yicha  yig‘ilib 

boriladi. 

TMZni doimiy hisobga olish tizimini qo‘llaganda TMZning balans 

schyotlarida tovar-moddiy zahiralar qabul qilinishi va chiqib ketishi batafsil aks 

ettiriladi. TMZni joriy hisobga olishda qo‘llaniladigan xarajatlarning vaqtinchalik 

schyotlarida bu holda qo‘llanilmaydi. Masalan, mol yetkazib beruvchilardan 

tovarlarni sotib olish: 

Dt 9140 “Davriy hisobda TMZ sotib olish/xarid kilish” 

Kt 5010 “Milliy valyutadagi pul mablaglari”

 – nakd pulga 

K-t 6010

 

“Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga tulanadigan schyotlar

‖ 

– kreditga olishda. 

Hozirgi vaqtda davriy hisob tizimi asosan ulgurji va chakana savdoda, xizmat 

ko‘rsatadigan  soxalarda,  bir  turdagi  mahsulot  ishlab  chiqaruvchi,  va  uning  ishlab 

chiqarishda xomashyo  va  materiallarning unchalik katta bo‘lmagan  turlari  va oddiy 

jarayonni qo‘llagan sanoat korxonalarda foydalaniladi. 

Uzluksiz  hisobdan  farkli  ravishda  davriy  hisobda  tovarlar  sotilganda  ularning 

xaqiqiy  tannarxi  muntazam  ravishda  hisobdan  chiqarilmaydi,  chunki  ushbu  tannarx 

faqat hisobot davrining oxirida aniqlanadi. 

Inventarizatsiya  natijasida  ―Tovarlar‖  schetiga  quyidagicha  o‘zgartirishlar 

kiritiladi: 

-  agar  hisobot  davrining  oxirida  tovarlar  qoldig‘i  ushbu  davrning  boshidagi 

qoldiq qiymatidan ko‘proq bo‘lsa: 

Dt 2910 “Tovarlar

” 

Kt 9150 “Davriy hisobda TMZ bo’yicha tuzatishlar” 

-  agar  hisobot  davrining  oxirida  tovarlar  qoldig‘i  ushbu  davrning  boshidagi 

qoldiq qiymatidan kamroq bo‘lsa: 

Dt 9150 “Davriy hisobda TMZ bo’yicha tuzatishlar” 

Kt 2910 “Tovarlar

” 

TMZ larni uzluksiz (doimiy) hisobga olish 

TMZni  uzluksiz  hisobga  olish  tizimini  qo‘llaganda  TMZning  balans 

hisobvaraqlarida  tovar-moddiy  zahiralarning  kelib  tushishi  va  chiqib  ketishi  batafsil 

---

20 

 

aks  ettiriladi.  TMZni  davriy  hisobga  olishda  qo‘llaniladigan  xarajatlarning 

vaqtinchalik  hisobvaraqlari  bu  holda  qo‘llanilmaydi.  Natijada  butun  hisobot  davri 

davomida:  TMZning  ma‘lum  turlarining  borligi  va  sotilgan  zahiralarning  tannarxi 

ma‘lum.  Sotilgan  TMZning  tannarxi  sotilish  bo‘yicha  «Sotilgan  mahsulot  (tovar) 

tannarxi» hisobvarag‘ida aks ettiriladi. 

 TMZ larni uzluksiz va davriy hisobga olish tizimlari orasida farqlar 

Buxgalteriya  hisobida  uzluksiz  va  davriy  tizimlarning  asosiy  farqi  shuki, 

uzluksiz hisob tizimiga muvofiq «Tovarlar» schyotida doimo yangi xaridlar, sotuvlar 

va  tovarlar  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  boshqa  muomalalar  aks  ettiriladi.  Zahiralarning 

davriy hisob tizimi yuritilganda ushbu schyot tamoyil bo‘yicha ma‘lumotlar hisobot 

davrining 

oxirida 

mavjud 

tovar-moddiy 

zahiralarning 

inventarizatsiyasi 

o‘tkazilmaguncha, boshlang‘ich holida qoladi. Natijada davriy hisob tizimi sharoitida 

ishlatiladigan «Tovarlarning xaridi», «Sotib olingan tovarlarning qaytarib berilishi va 

narxining  pasaytirilishi»,  «Xaridorlardan  chegirmalar»  va  «Tovarlarni  sotib  olish 

bo‘yicha transport xarajatlari» kabi schyotlar zahiralarni uzluksiz hisobga olish tizimi 

sharoitida ishlatilmaydi. 

Uzluksiz  hisob  tizimi  qo‘llanilganda  yilning  oxirida  "Tovarlar" 

hisobvaraqlaridagi qoldiqni tuzatish va "Yakuniy daromad (zarar)" hisobvarag‘ining 

debeti va krediti bo‘yicha tegishli o‘tkazmalarni berish zaruriyati bo‘lmaydi, chunki 

tovarlar  harakati  doimo  "Tovarlar"  hisobvarag‘ida  aks  ettiriladi.  Xuddi  shu  sababli 

hisob  registrlarida  hisobot  davrining  oxiriga  qoldiqni  aniqlash  talab  etilmaydi. 

Faqatgina  "Sotilgan  mahsulotning  tannarxi"  hisobvarag‘ining  qoldig‘ini  "Yakuniy 

daromad (zarar)" hisobvarag‘iga ko‘chirish kerak bo‘ladi. 

Ishlab chiqarishga kiritilgan xom-ashyo va materiallar tannarxini aniqlash usullarini 

taqqoslash. 

Korxona  faoliyatining  moliyaviy  ko‗rsatkichlari  ishlab  chiqarish  zahiralarini 

baholash usullaridan qaysinisi tanlanganiga ham bog‗liq. Tovar-moddiy zahiralar yil 

davomida  har  xil  baholarda  sotib  olinganligi  sababli,  ularning  to‗g‗ri 

baholanganligini  aniqlash  asosiy  muammolardan  biri  hisoblanadi.  Ishlab  chiqarish 

zahiralarining yakuniy qiymatini maxsus baholash usullari yordamida tartibga solish 

---

21 

 

mumkin. Tekshiruv usuli korxonada tovar-moddiy zahiralarni hisobdan o‗chirishning 

qaysi  uslubi  (har  xil  moddiy  boyliklar  uchun  ular  xilma-xil  bo‗lishlari  mumkin) 

qo‗llanilishiga bog‗liq.  

Agar korxonaning hisob siyosatida tovar-moddiy boyliklarni baholashning FIFO  

metodi  belgilangan  bo‗lsa,  u  holda  ular  oy  boshiga  mavjud  bo‗lgan  zahiralar 

qoldig‗ining tannarxini hisobga olgan holda, birinchi sotib olingan zahiralar bahosida 

ishlab  chiqarishga  sarflanishi  lozim.  Balansda  esa  moddiy  boyliklarning  qoldiqlari 

so‗ngi sotib olingan, ya‘ni qimmatroq xarid baholari bo‗yicha ko‗rsatilishi lozim.  

Agar  zahiralar  o‗rtacha  tannarx  (AVECO  usuli)  bo‗yicha  baholansa,  o‗rtacha 

bahoning hisob-kitob qilinganligini aniqlashi zarur.  

Korxona  zahiralarni  so‘nggi  xarid  narxlarida  (LIFO)  baholash  usuli  qo‘llanilsa, 

TMZ lar oxirgi sotib olinganlari bahosida ishlab chiqarishga kritiladi. 

Endi  bu  uch  usuldan  foydalanishning  natijalaini  o‘zaro  taqqoslab,  baho  bersak. 

Bunda biz yuqori bo‘limlarda foydalangan misolimizning natijalaridan foydalanamiz: 

6-jadval 

№ 

Holatlar 

TMZ tannarxini hisoblash usullari 

FIFO 

AVECO 

LIFO 

1  Boshiga qoldiq 

0 

0 

0 

2  Xaridlar 

1 072 100 

1 072 100 

1 072 100 

3  Sarflar 

453 760 

454 720 

456 960 

4  Oxiriga qoldiq 

618 340 

617 380 

615 140