2.3. Xom-ashyo va materiallar tannarxini hisoblash usullarini
rasmiylashtirish va hujjatlarda aks ettirish.
Materiallar harakatini hisobi materiallarni hisobi bo‘yicha asosiy nizom
talablariga javob beradigan va axborotlarni avtomatlashtirishga moslashgan tegishli
hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi. Yoziladigan hujjatlarning nusxalar soni va ularning
hujjat aylanishi korxonaning harakteriga, ishlab chiqarishni tashkil etish
xususiyatlariga, moddiy – texnik ta‘minotiga va hisobni tashkil etish tizimiga qarab
belgilanadi. Yoziladigan hujjatlarning nusxalar soni minimal bo‘lib, EHMdan
foydalanilsa bir nusxa, hisob qo‘lda yuritilsa – ikki nusxadan oshmasligi kerak.
Materiallar korxona ishlab chiqarish zaruriyati xo‘jalik ehtiyojlari uchun va
ortiqcha va keraksiz bo‘lganlarini esa chetga sotishi mumkin. Shuningdek, korxonalar
ayrim materiallarni chetga qayta ishlash uchun berishi mumkin.
Korxonada ishlab chiqarish zahiralarining tug‘ri sarflanishini nazorat qilish va
rasmiylashtirish uchun tegishli tashkiliy tadbirlar ishlab chiqiladi. Moddiy
qiymatliklarning tejamli sarflanishining zaruriy shartlaridan biri reja - iqtisod
(marketing) bo‘limi tomonidan har bir maxsulot (xizmat) va bajariladigan ishlar
birligiga sarflanadigan normalar va ular asosida belgilanadigan limit katta ahamiyatga
egadir.
Barcha korxonalarga moddiy qiymatliklarning sarflanishi va chetga berilishiga
ruxsat beruvchi shaxslarning ro‘yxati tuzilishi va ularning imzolarining nusxasi
24
buxgalteriyada bo‘lishi shart. Berilayotgan materiallar aniq o‘lchangan, sanalgan va
tortilgan bo‘lishi zarur.
M-7 shakli- "Materiallarni qabul qilib olish dalolat-nomasi" TMZ kuzatuvchi
hujjatlarsiz (fakturasiz) kelgan taqdirda yoki kuzatuvchi hujjatlardagi ma‘lumotlar
(summasi, miqdori, sifati va hokazolar) haqiqiy mavjudligiga to`qri kelmagan
holatlarda ikki nusxada tuziladi va 1 nusxasi bux-galteriyaga ushbu ma‘lumotlarni
qayd qilish, kamomad yoki ortiqcha summani qayd qilish uchun va mol etkazib
beruvchiga jo`natish maqsadida marketing bo`limiga beriladi. Ushbu dalolatnoma
tuzilgandan keyin kirim orderini yozishga zaru-riyat qolmaydi.
Tovar-moddiy zahiralarining hisobini yuritishga asos bo`lgan, TMZ hisobga
olish bo`yicha tegishli Standartning talabiga javob beradigan va hisobni
avtomatlashtirishga moslangan dastlabki hisob hujjatlari qo`llaniladi.
Mahalliy va chetdan olinadigan TMZ sub‘ekt tomonidan vakil, yuk tashuvchi
(ekspeditor) olib sub‘ektning omborxo-nasiga topshiradi. Yuk tashiyotgan transport
tashkilotlaridan tegishli yuklarni qabul qilib olayotgan ekspeditor (yukni kuzatuvchi)
asosiy e‘tiborini idishlarning holati, surguchi - plombasining holatiga qaratishi lozim.
Agarda ularga shikast etgan bo`lsa ushbu yukni tekshirib qabul qilishi lozim.
Tekshirish natijasida yukning kamomadi yoki buzilishi (sinishi, ezilishi) aniqlangan
holatda darhol kommertsiya (oldi-sotdi) dalolatnomasi tuzilib tegishli javobgar
shaxslarga, mol yetkazib beruvchilar yoki transport tashkilotlariga da‘vo bildiriladi.
Ushbu yukni kuzatuvchi olib kelgan yuklarini omborxonaga topshirayotganda
omborxona mudiri uning hujjatlarda ko`rsatilgan miqdori, sifati, turlarini haqiqiy
mavjudligiga taqqoslab tekshiradi va qabul qiladi. Hujjatda ko`rsatilgan TMZ
haqiqatda mavjud bo`lgan qiymatliklarga to`g‘ri kelsa ombor mudiri materiallarning
kirim orderi (M-4) ni to`lg‘azadi.
Dastlabki hujjatlarning miqdorini kamaytirish maqsadida ayrim hollarda ushbu
TMZ hujjatsiz qabul qilinadi, ya‘ni kirim orderi tuzilmaydi. Agarda mol yetkazib
beruvchining hujjatida ko`rsatilgan TMZ haqiqatda qabul qilinganga to`g‘ri kelsa, u
holda uning hujjati - to`lov talabnomasi to`lg‘aziladi va shtamp bilan tasdiqlanadi.
Chunki shtampda kirim orderining hamma rekvizitlari bo`ladi.
25
Agarda TMZ markazlashgan holda yetkazib berilayotgan yoki mol yetkazib
beruvchi olib kelsa u holda tovar-transport yuk xati to`lqaziladi.
TMZ kelgan va omborga qabul qilingan kuniyoq kirim hujjatlari to`lg‘aziladi.
Laboratoriya tekshirishidan o`tkaziladigan, texnikaviy tekshiriladigan va mas‘ul
saqlashga qabul qilingan TMZ ayrim holda yoki ayrim omborxonada saqlanadi.
Tekshirish o`tkazib bo`linmaguncha ularni kirim qilish va sarflash qat‘iyan man
qilinadi.
Ushbu TMZ maxsus daftarlarda hisobga olib boriladi va ularning butligi,
saqlanishi ustidan nazorat o`rnatishga yordam beradi. Bundan tashqari TMZ ichki
harakatini nazorat qilish va hisobga olish uchun ombordan - omborga, sexlardan
foydalanishdan ortiqcha yoki tejalgan materiallarni va chiqindilarni omborga
topshirishni nazorat qilish lozim.
Yaroqsiz mahsulotlarni, asosiy vositalarni buzishdan, tugatilishdan olingan
qiymatliklarni omborga topshirish jarayonlarida yuk xatlari va talabnomalar (M - 11)
tuziladi. TMZ topshirayotgan javobgar shaxs ushbu hujjatni ikki nusxada tuzadi:
1-nusxa - sexning javobgarligidagi materiallarni hisobdan chiqarishga;
2-nusxa - omborxonaga ularni qabul qilish uchun asos bo`ladi.
Sub‘ektga qabul qilingandan keyin tovar-moddiy zahiralaridan asosan quyidagi
tartibda foydalaniladi:
- xom-ashyolar, materiallar asosan ishlab chiqarish faoliyatida foydalanish uchun,
ayrim hollardagina xodimlarga yordam tariqasida ajratiladi va ortiqcha bo`lgan
materiallar sotiladi;
- tovarlar asosan sotish uchun, ta‘sischilarning ulushi, barter muomalasi va mehnat
xaqi, mukofot va yordam sifatida berish uchun.
TMZ sub‘ektning ishlab chiqarishi va xo`jalik zaruriyati (imorat va
inshootlarni asrash, ta‘mirlash, ko`rikdan o`tkazish) uchun sarflanganda ularning
chiqimini tasdiqlaydigan hujjatlar tuziladi. Ushbu hujjatlar chegaralangan olinadigan
karta, talabnoma, yuk xati va bildirishnomalardir. Ushbu hujjatlardan eng qulay va
sarfning ustidan nazorat qilishni osonlashtiradigan hujjat chegaralangan olinadigan
kartadir. Ushbu karta marketing bo`limi tomonidan — texnolog bilan kelishilgan
26
holda ikki nusxada (M-8 va M-9) tuziladi. Bu karta ishlab chiqarishning xususiyatiga
qarab 1 xil yoki bir necha turdagi materiallarga va ayrim texnologik jarayonga
tuziladi. Ushbu ikkita kartada tegishli sarflangan materiallar qayd qilinadi va qoldiq
summasi ko`rsatilib boriladi. Belgilangan material yoki xom ashyolar sarflanib
bo`lgandan keyin yoki oy tugagandan keyin ushbu kartalar omborxonaning mudiri va
sex boshlig‘i tomonidan o`zining hisobotlariga qo`shib buxgalteriyaga topshiradilar.
Ushbu kartalarga asosan buxgalteriyada xom ashyo va materiallarning chiqimi aks
ettiriladi va ularning sarflangan xajmi va yo`nalishlari nazorat qilib boriladi. Ushbu
kartada foydalanilmagan (qaytarilgan) xom ashyo va materiallar ham ko`rsatiladi.
Chegaralangan oluv kartalari ushbu xom-ashyo yoki materiallarni doimiy yoki
tizimli olish zaruriyati tug‘ilganda ishlatiladi. Ayrim hollarda materiallarga bo`lgan
zaruriyat ishlab chiqarish va xo`jalik faoliyatida doimiy tusda ro‘yobga chiqmaydi.
Bunday hollarda zaruriyat uchun talabnoma yoki qo`shimcha xom ashyo, material
uchun talabnoma-dalolatnoma (M-10) tuziladi. Bu hujjat ikki nusxada tuzilib bittasi
omborxonada qolsa ikkinchi nusxasi iste‘molchiga, sex yoki bo`limga beriladi.
Me‘yordan ortiqcha olinadigan har bir xom ashyo yoki material uchun
(yaroqsiz mahsulotning o`rnini qoplash, ortiqcha sarflash, ishlab chiqarish rejasining
ortiqcha bajarilishi va hokazo) maxsus talabnomalar tuziladi, chunki unda sababi,
kodi va javobgar shaxslar ko`rsatiladi. Ushbu xom-ashyo yoki materiallarni berish
faqatgina maxsus mas‘ul xodimlarning (direktor, muhandis, texnolog) topshirig‘i
(imzosi)ga asosan amalga oshiriladi.
Xom-ashyolar, material va tovarlar chetga, mustaqil balansga ajratilgan
bo`limlarga xullas, sub‘ektning manzilidan chetga chiqarilayotganda M-11 yuk xati
to`lqaziladi. Ushbu yuk xati sotish bo`limi tomonidan uch nusxada to`lg‘aziladi. Uni
to`lqazish uchun tuzilgan shartnomalar, buyruq yoki topshiriqlar asos bo`ladi. Agarda
ushbu TMZ shartnomaga muvofiq transportda iste‘molchilarga jo`natilsa tovar
transport yuk xati to`lqaziladi.
Sub‘ektlarda material va xom ashyolarni hisobga olish quyidagi dastlabki va yig‘ma
hujjatlarga asosan amalga oshiriladi.
27
Materiallar bilan bog‘liq muomalalarni yana quyidagi hujjatlarda hisobga
olinadi:
M-1. Keltirilgan yuklarni hisobga olish jurnali - bu jurnal sub‘ektning
buxgalteriyasi yoki moddiy ta‘minot bo`limida yuritilib, unga xom-ashyo va
materiallarning kuzatish hujjatlari — schyot-faktura, yuk xatlar qayd qilib beriladi va
ayrim ustunda puli to`langanligi to`g‘risida belgi qo`yiladi.
M-2. Ishonchnoma — ayrim shaxslarga material olish uchun vakillik huquqini
beradi va sub‘ekt tomonidan bir nusxada yozilib shu shaxsga imzo bilan beriladi va
muddati 10-15 kunga belgilanadi.
M-2a. Ishonchnoma — agarda sub‘ekt u yoki bu tashkilotdan doimiy ravishda
xom-ashyo yoki material olib tursa qo`llaniladi va ushbu berilgan M2b
ishonchnomalarni hisobga olish jurnalida qayd qilib boriladi (kimga, qachon va nima
uchun berildi).
M-3 va M-4 kirim orderlari - omborxonaga tovar-moddiy zahiralarni qabul
qilish uchun omborxona mudiri tomonidan to`lqaziladi.
M-8 oylik chegaralangan olish kartasi — bitta material uchun.
M-8a kvadratlik chegaralangan olish kartasi — bir xil materialni uchun.
M-9 chegaralangan olish kartasi — materiallarning 2-5 turi uchun.
M-9a chegaralangan olish kartasi — bir xil mahsulot uchun sarflanadigan
materiallar uchun.
Yuqorida qayd qilingan sub‘ektlarda ishlab chiqarish texnologiyasi xaritasi
yoki loyiha smetasiga asosan chegaralangan olish kartasi tuzilib sex rahbari
tomonidan tasdiqlanadi va 1-nusxasi omborxonaga, 2 nusxasi ishlab chiqarish
ob‘ektiga berilib olingan xom ashyo va materiallar qayd qilib boriladi. Xom ashyo va
materiallar olib bo`lingandan keyin yopilib hisobotlar omborxona mudirining
hisoboti va ishlab chiqarish hisobotlari bilan buxgalteriyaga topshiriladi.
M-10 bir qatorli talabnoma — bitta materialning olinganligi uchun.
M-10a ogoxdantiruvchi talabnoma — tasdiqlangan me‘yordan ortiqcha olingan
materiallar uchun.
M-11 ko`p qatorli talabnoma — har xil materiallarni olish uchun.
28
Bu talabnomalar xam sex rahbari tomonidan yozilib tasdiqlangandan keyin
omborxonadan olinadi va hisobotlarga ilova qilinib buxgalteriyaga topshiriladi.
M-12 bir qatorli yuk xati — bitta materialning ombordan omborga yoki sexdan
sexga o`tkazilishi uchun.
M-13 ko`p qatorli yuk xati — har xil materiallarning ombordan omborga yoki
sexdan sexga o`tkazilish uchun.
Bu yukxatlar orqali materiallarning sub‘ekt ichidagi harakatini (sarflanishi
emas) nazorat qilish va hisobga olib borish uchun qo`llaniladi.
M-14 bir qatorli yuk xati — bitta materialni chetga sotish yoki berish uchun.
M-15 ko`p qatorli yuk xati — bir nechta materiallarni chetga sotish yoki berish
uchun.
Bu yuk xatlari sub‘ektning filiallariga materiallarni berish yoki shartnomalarga
asosan boshqa shaxslarga sotish uchun qo`llanilib, ikki nusxada tuziladi.
M-17 omborxonada materiallarni hisobga olish kartasi-omborxonadagi mavjud
tovar-moddiy zahiralarining navi, miqdori, bahosi bo`yicha harakatini hisobga olib
boradi.
Bu kartalarni omborxona mudiri tuzadi va yurgazib boradi va ushbu kartalar
omborxonadagi materiallar to`qrisida tezkor mu‘lumotlar olish uchun xizmat qiladi.
M-18 hujjatlarni qabul qilib olish qaydnomasi - ombor mudiri tomonidan
tuzilib unda buxgalteriyaga topshirilgan kirim va chiqim hujjatlari qayd qilinadi.
M-20 omborxonada qolgan materiallarning jamg‘armasi - ma‘lum davrga
(asosan oy, kvartal va yil oxirida) omborda mavjud bo`lgan materiallarning qoldig‘i
ombor kartochkalariga asosan tezkor buxgalteriya hisobi usulida aniqlanadi.
M-22a sarflangan materiallarni hisobdan chiqarish va materiallar qoldiqi
to`qrisida dalolatnoma.
`M-34 materiallarning haqiqiy qoldig‘i bilan zahira me‘yori o`rtasida farq
to`g‘risidagi ogohlantiruvchi bildirishnoma. Bu bildirishnoma ombor mudiri
tomonidan M-17 ma‘lumotiga asosan to`lqazilib unda materiallarning harakati,
keraksiz yoki ortiqcha materiallar bo`yicha ma‘lumotlar olinib kelgusi oyda moddiy -
29
texnika ta‘minoti (marketing) bo`limi xodimlarining faoliyatini tartibga solishga
yordam beradi.
TMZ omborxonalarda va buxgalteriyada hisobini yuritish tartibi "Tovar-
material zahiralari" nomli 4-Milliy stan-dartga asosan sub‘ekt tomonidan
tasdiqlangan hisob siyosatiga muvofiq yuritiladi. Hozirgi davrga nisbatan to`laroq
javob beradigan usullar bu tezkor - buxgalteriya usuli va miqdor - summa usullaridir.
Bu usullarni qo`llaganda TMZ harakati ustidan nazorat ombor mudirlarining
ma‘lumotlariga asosan amalga oshiriladi.
Tezkor-buxgalteriya (saldo) usulining asosiy shartlari quyidagilardan iboratdir:
- buxgalteriya xodimlari tomonidan omborxonadagi TMZ harakatini to`g‘ri va o`z
vaqtida hujjatlashtirishni, omborxonada hisobni yuritishni doimiy va tizimli ravishda
nazorat qilish, omborxona mudirlarining hisoboti bo`yicha aks ettirilgan qoldiq TMZ
haqiqatdagi qoldig‘iga to`gri kelishini tekshirish huquqini buxgalterlarga berish;
- buxgalteriyada TMZ harakatini faqat pul ko`rinishda tasdikdangan baholarda,
guruhlari, joylari va turlari bo`yicha hisobini yuritish;
- TMZ qoldiqlarini omborxona hisobi bilan buxgalteriya hisobi ma‘lumotlarini
doimiy ravishda taqqoslash yo`li bilan tasdiqlash.
TMZ tezkor-buxgalteriya (saldo) hisobini qo`llaganda omborxonada ularning
turlari va navlari faqat miqdor ko`rsatkichda hisobga olinadi. Ushbu hisob maxsus
miqdor - summa kartochkasida (M-12) yuritiladi. Ushbu kartochka xar bir TMZ
uchun ayrim holda ochilib unda nomi, navi, o`lchov birligi, bahosi, qoldiqi, kirimi va
chiqimi ko`rsatilib boriladi va ushbu kartochkalar omborxona mudiriga tilxat bilan
beriladi.
TMZ kirimi jarayonida tegishli hujjatga asosan omborxona mudiri ularni
maxsus kartochkalarda qayd qiladi. Sarflash hujjatlariga (chegaralangan - oluv
kartasi, talabnoma, yuk xati) asosan ularning chiqimi qayd qilib boriladi.
Chegaralangan-oluv kartasidagi ma‘lumotlar omborxona hisobi kartochkasiga
ushbu kartadagi xom-ashyo va materiallar (yoki undagi materiallarning bitta turi) olib
bo`lingandan keyingina, lekin keyingi oyning 1-kunigacha o`tkaziladi. Bu hollarda
omborxona kartochkalari ushbu chegaralangan-oluv kartalari bilan birga saqlanadi.
30
Ushbu kartochkalardagi qoldiqlar har bir muomala qayd qilingandan keyin hisoblab
chiqiladi. Omborxona mudiri olingan hujjatlarga belgilangan bahoni qo`yadi va
kartochkaga hujjatning nomeri, sanasi, olingan xom ashyo, material eki tovarning
miqdorini qayd qiladi.
Buxgalteriya tomonidan belgilangan grafikka asosan belgilangan vaqtda ombor
mudiri kirim va chiqim hujjatlarining ro`yxatini (M-13) tuzadi. Unda hujjatlarning
nomerlari, TMZ miqdori, guruhi va turlari ko`rsatiladi. Material bo`limining
buxgalteri esa moddiy javobgar shaxs - omborchidan ushbu hujjatlarning reestrini
(hisobot) qabul qilib oladi va o`zining imzosi bilan tasdiqlaydi. Shundan keyingina
ushbu hisob kartochkalari buxgalteriya qaydnomasi huquqini oladi.
Har oyning 1-kuni holatiga ombor mudiri kartochkalardagi TMZ qoldiqini
"Tovar-material zahiralarining qoldiqini hisoblash qaydnomasi" (M-14)ga o`tkazadi.
Bu qaydnoma xar bir ombor uchun ayrim yurgaziladi va yillik ma‘lumotlar yig‘iladi.
Ushbu qaydnoma buxgalteriyada saqlanib oyning oxirida ombor mudiriga beriladi, u
esa ushbu qaydnomani to`lg‘azib, keyingi oyning 1-3 kunlari (tasdiqlangan grafikka
asosan) buxgalteriyaga topshirishi lozim. Moddiy javobgar shaxs tegishli TMZ turlari
bo`yicha haqiqiy qoldig‘ining marketing bo`limi tomonidan o`rnatilgan zahira
me‘yori va nisbatlariga mos kelishini nazorat qilib borishi lozim.
TMZning kirimi va u bilan bog‘liq sarflarning majmuasi, ya‘ni uning tannarxi
quyidagilardan tashkil topgan:
- oy boshida omborxonada TMZ oy boshiga qoldig‘i, belgilangan bahoda;
- mol yetkazib beruvchilar jo`natgan TMZ (schyot-fakturada ko`rsatilgan qiymatda);
- kirim qilingan TMZ olib kelish sarflari;
- hisobdor shaxslar tomonidan olib kelingan TMZ;
- hisobdor shaxslar tomonidan to`langan yuklash-tushirish sarflari;
- yukchilarga hisoblangan mehnat haqi;
- hisoblangan mehnat xaqiga nisbatan majburiy ajratmalar;
- yordamchi ishlab chiqarishda tayyorlangan va omborga topshirilgan TMZ;
- asosiy yordamchi ishlab chiqarish tomonidan tejalgan va omborga topshirilgan
materiallar va chiqindilar;
31
- asosiy vositalarni hisobdan chiqarish natijasida olingan materiallar;
- yaroqsiz mahsulotni tugatish natijasida olingan materiallar;
- asosiy ishlab chiqarishdan olingan chiqindilar va tejalgan materiallar.
Jami. Kirim qilingan TMZ haqiqiy tannarxi.
Xo`jalik yurituvchi sub‘ektlarda qabul qilingan TMZ foydalanish va ishlab chiqarish
yo`nalishlari bo`yicha guruhlashtirish tartibi sub‘ektda sintetik hisobini tashkil
qilishga asos bo`ladi.
Sub‘ektning buxgalteriyasi "Moddiy qiymatliklarning harakati" (pul
ko`rinishida) qaydnomasidan foydalangan holda TMZ harakatini so`m ko`rinishida
hisobga olib boradi.
Ushbu qaydnoma TMZ butligini nazorat qiluvchi, joylarda
harakatini hisobga oluvchi asosiy registr hisoblanadi. Ushbu 10-qaydnoma quyidagi
tarkibda tuzilgan:
1-bo`limda — singetik schetlar va guruhlar bo`yicha hisob-reja bahosida va haqiqiy
tannarxida TMZ kirimi va qoldiq summasi;
2-bo`limda — transport-tayyorlov sarflari va materiallarning guruhlari bo`yicha
haqiqiy tannarxi bilan hisob-reja tannarxi o`rtasidagi farqning summa va foiz
ko`rinishlari;
3-bo`limda — haqiqatda sarflangan TMZ haqiqiy tannarxini hisoblash, ombordan
jo`natish, bo`limlarda sarflanishi, bo`limlardagi, markaziy ombordagi qoldiqi
(haqiqiy va hisob-reja tannarxida).
10-qaydnomani tuzish uchun ma‘lumotlar omborning registrlari va M-4
jamg‘arma qaydnomasidan olinadi.
10-qaydnomaning
3-bo`limida
buxgalteriya
hisobining
muhim
ko`rsatkichlaridan biri bo‘lmish sarflangan TMZ haqiqiy tannarxi, ularning haqiqiy
sarfi, materiallar guruhi bo`yicha oy oxiridagi qoldig‘i to`g‘risidagi balans
moddalarini to`lg‘azish uchun zarur ma‘lumotlar keltiriladi.
Endi tovar moddiy zahiralarni hiobga olishning buxgalterik uslubi haqida
to‘xtalsak. Avvalo, shuni qayd qilish kerakki, TMZlarni hisobga olishning
buxgalterlik uslubini tovar-moddiy boyliklar soni uncha ko‘p bo‘lmagan
korxonalarda qo‘llanish tavsiya qilinadi.
32
Materiallarning tayinlanishi va ishlab chiqarish jarayonida foydalanishini
turkumlash korxona buxgalteriyasi tomonidan ularning sintetik hisobini to‘gri tashkil
etish uchun muhim ahamiyat kasb etadi. Materiallarning har bir guruhi tegishli
schyotlarda hisobga olinadi. Bu 1000- «Materiallar» sintetik schyot bo‘yicha
ochilgan ikkinchi tartibli schyotlarda ularning analitik hisob ma‘lumotlari bo‘yicha
to‘liq ma‘lumotlar hisobga olinadi.
Bunday uslub qo‘llanilganida xo‘jalik yurituvchi sub‘ekt buxgalteriyasida
subschyotlar razryadida (1010) ishlab chiqarish zahiralarining har bir turi uchun
son-miqdorli hisob-kitob varaqalari ochiladi. Buxgalter
ushbu
varaqalarda
ombordan kelib tushgan dastlabki asoslovchi hujjatlar (kirim orderlari, TMZlarni
qabul qilib olish dalolatnomalar, yuk xati talabnomalari va boshqalar) ning
ma‘lumotlari asosida moddiy boyliklar xarajati (saldo, kirim, chiqim) ni aks
ettiradi. Shunday qilib, ombordagi hisob-kitob varaqalaridagi axborot keyinchalik
moddiy javobgar shaxslarga doir tovar-moddiy boyliklarning sintetik schyoti
(1010) ning har biri uchun
alohida ochiladigan
analitik (son-miqdorli)
aylanish vedmostlariga ko‘chiriladi. Materiallarning ombor (M-12
shakli)
va
buxgalterlik hisob-kitobi (son-miqdorli) varaqalarida operatsiyalarni aks
ettirish
to‘g‘riligi va to‘liqligini tekshirish maqsadida har oyda moddiy boyliklarning har
bir turi bo‘yicha ularning natural ko‘rsatkichlarini
quyidagi
pozitsiyalar
yuzasidan
taqqoslash o‘tkaziladi: Oy boshidan
saldo, oydagi
kirim
va
chiqim
bo‘yicha aylanishlar, oy oxiridadagi saldo. Bu ko‘rsatkichlar ombor va
buxgalteriya varaqlarda bir x il bo‘lishi lozim, chunki kirim va chiqim bo‘yicha
barcha operatsiyalar bir xildagi dastlabki hujjatlar ma‘lumotlari asosida ro‘yxatga
olinadi. Agar nomuvofiqlik aniqlansa, analitik hisob-kitobda yo‘l qo‘yilgan xatoni
topish va bartaraf qilish kerak. Shuningdek, aylanish vedomostlarining yakuniy
ma‘lumotlari ham bosh daftarga yoki nazorat jurnalida qayd qilingan 1010
schyotdagi aylanishlar va qoldiqlar bilan taqqoslab chiqilishi kerak: ular ham
bir x ilda bo‘lishi lozim. Tafovutlar bo‘lishi sintetik hisob-kitobda xatoga yo‘l
qo‘yilganidan dalolat beradi.
Ishlab chiqarishga xom-ashyo va materiallar kiritilishi har uchala usulda ham
33
bir xil rasmiylashtiriladi. Bunda quyidagicha xo‘jalik o‘tkazmalari amalga
oshiriladi:
3
1.
To‘g‘ri material xarajatlari mahsulot ishlab chiqarish, ish bajarish va
xizmat ko‘rsatishga hisobdan chiqarildi:
Dt 2010 ―Asosiy ishlab chiqarish‖
Kt 1010-1090 ―Materiallarni hisobga oluvchi schotlar‖
2.
Yordamchi ishlab chiqarish ehtiyojlari uchun materiallar sarflandi:
Dt 2310 ―Yordamchi ishlab chiqarish‖
Kt 1010-1090 ―Materiallarni hisobga oluvchi schotlar‖
3.
Umumishlabchiqarish maqsadlarida materiallar sarflandi:
Dt 2510 ―Umumishlab chiqarish‖
Kt 1010-1090 ―Materiallarni hisobga oluvchi schotlar‖
4.
Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar ehtiyojlari uchun materiallar sarflandi:
Dt 2710 ―Xizmat ko‘rsatuvchi xo‘jaliklar‖
Kt 1010-1090 ―Materiallarni hisobga oluvchi schotlar‖
5.
Materiallarning asosiy ishlab chiqarishdan qaytarilishi, o‘zida ishlab
chiqarilgan materiallar, shuningdek qaytariladigan chiqindilarning kirim qilinishi:
Dt 1010-1090 ―Materiallarni hisobga oluvchi schotlar‖
Kt 2010 ―Asosiy ishlab chiqarish‖
Material qiymatliklar butligini amaliy nazorat qilishni ta‘minlashda korxonada
ta‘minot bo‘limini tashkil etish, shuningdek, ombor va torozi o‘lchov xo‘jaligining
holati katta ahamiyatga ega. Shu boisdan, korxona bo‘yicha chiqarilgan buyruqda har
bir omborga doimiy raqam berkitilib, keyinchalik bu raqam mazkur omborga tegishli
barcha hujjatlarda ko‘rsatiladi. Хo‘jalikda bir necha omborda ma‘lum guruh
materiallar saqlanishi kerak. Shu maqsadda materiallarni saqlash joylariga yorliq (M-
36-shakl) yopishtirib qo‘yiladi. Omborlar to‘g‘ri torozi o‘lchov buyumlari va o‘lchov
idishlari bilan ta‘minlangan bo‘lishi kerak.
3
“Xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatining buxgalteriya hisobi schotlar rejasini qo’’ash bo’yicha
yo’riqnoma (21-sonli BHMS)”
34
Do'stlaringiz bilan baham: |