Moliya va boshqaruv hisobi

Amortizatsiyani to‘g‘ri chiziqli usulda hisoblashish jadvali

Iillar	Balans qiymati	Yillik amortizatsiya summasi	Jamg‘arilgan amortizatsiya	Koldiq qiymati
1-yil	5000000	960000	960000	4040000
2-yil	5000000	960000	1920000	3080000
3-yil	5000000	960000	2880000	2120000
4-yil	5000000	960000	3840000	1160000
5-yil	5000000	960000	4800000	200000

Amortizatsiyani to‘g‘ri chiziqli usulda hisoblashishda uning summasi foydalangan muddati davomida bir xil bo‘ladi, jamg‘arilgan eskirish bir tekisda oshib boradi, qoldiq qiymati esa, baholangan tugatish qiymatiga etguncha bir tekisda kamayib boradi.

Bajarilgan ish hajmiga ko‘ra amortizatsiya hisoblashish. Bajarilgan ish hajmiga nisbatan amortizatsiyani hisoblashish usuli asosiy vositalarning har hisobot yil bajargan ishining hiobigas asoslangan. Mazkur usul bilan eskirishning har sh qiymatini hisoblashish uchun jami foydalanish muddati davomida umumiy baholangan ni chiqarishni hamda har bir aniq yildagi ishlab chiqarishni oldindan aniqlash lozim. Ishlab chiqarish sifatida ishlab chiqarilgan mahsulot, ishlangan soatlar miqdori va hokazo olinishi mumkin. Korxonada shu davr mobaynida 4800000 so‘mlik mahsulot ishlab chiqarildi. 1-yilda - 800000, 2-yilda - 1200000, 3-yilda - 1000000, 4-yilda - 800000, 5-yilda - 1000000 so‘mlik mahsulot ishlab chiqarildi. Mahsulot birligiga ketgan amortizatsiya harajat. quyidagiga teng:

(500000-200000)/4800000=0,1 har bir so‘mlik mahsulot uchun

Bajarilgan ish hajmiga ko‘ra amortizatsiya hisoblashish jadvali

Iillar	Balans Qiymati	Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi	Iillik amortizatsi ya summasi	Jamgarilgan amortizatsiya	qoldik qiymati
1-yil	500000	800000	80000	80000	420000
2-yil	500000	1200000	120000	200000	300000
3-yil	500000	1000000	100000	300000	200000
4-yil	500000	800000	80000	380000	120000
5-yil	500000	1000000	100000	480000	200000

Bajarilgan ish hajmiga ko‘ra amortizatsiya hisoblashish usuli obyektlardan foydalanish muddati, ularning to‘zilish xususiyatlari bilan cheklangan hamda mazkur akti ning xo‘jalik faoliyati hajmi yilma-yil o‘zgargan hollarda qo‘llaniladi.

Jadallashtirilgan (tezkor) usullar. Koldiqli kamayish hamda kumulyativ usul tezkor usullar bo‘lib hisoblanadi. Tezkor usullar mohiyati shundaki, asosiy vositalarga foydalana boshlaganda hisoblangan amortizatsiya summasi obyekt xizmat muddati yakunida hisoblangan amortizatsiya summasidan ancha yuqori bo‘ladi. Ishlab chiqarishga jalb qilinngan asosiy vositalarning ko‘pgina turlari foydalanishning dastlabki yilida ancha samarali xizmat qilishi hamda yukori ishlab chiqarish xususiyatiga egaligidan kelib chiqib, bu usuldan foydalaniladi. Bu esa, agar ularning foydaliligi va ishlab chiqarish xususiyati keyingi yillarda ancha yuqori bo‘lsa, u holda asosiy vositalardan foydalanib boshlaganda eskirishning katta qismini hisobdan chiqarish amalga oshiriladigan 1 foizlik qoidasiga javob beradi. Tezkor usullar, xususan, texnologiyalar takomillashtirilishi tufayli ko‘p turdagi uskunalar o‘z qiymatini yukotishi (ma’naviy eskirishi) ham tushuntiriladiYangi kashfiyotlar va materiallar ilgari harid qilingan uskunaning ma’naviy eskirishiga olib keladi va uni jismoniy eskirishdan ancha oldinrok almasht zaruratini yuzaga keltiradi. Har yili amortizatsiyaning keskin o‘zgarishi asosiy vositalarning koldik qiymatida ham o‘z aksini topadi. To‘g‘ri chizikli usulda esa qoldik qiymat miqdori tezkor usullardagi qoldik qiymatga nisbatan har doim ancha yukori bo‘ladi.Asosiy vositalarning har «il turlariga amortizatsiyaning turli usullari qo‘llanilishiga ruxsat etilganligini, Biroq bunda bir turdagi asosiy vosita uchun faqatgina bita usul qullanilishi mumkinligini nazarda tutish lozim. Soliqda tortish maqsadida O‘zbekiston Respublikasining Soliq Kodeksiga binoan amortizatsiya me’yorlari qo‘llaniliishi lozim. Korxonaning hisob siyosatiga ko‘ra hisoblangan amortizatsiya bilan Soliq kodeksiga muvofiq hisoblanadigan amortizatsiya o‘rtasidagi farq vaqtinchalik faqk deyiladiMisol. «Bobur» kompaniyasida faoliyatning dastlabki yilida soliq tulangunga qadar bo‘lgan foyda 250 ming sumni tashkil etgan. Bunda hisob foydasi va soliqda tortilgan foyda o‘rtasida farq mavjud, hisob siyosatiga muvofiq ishlab chiqarish usulida hisoblangan amortizatsiya 130 ming sumni, soliqda tortish maksadlari uchun amortizatsiya esa to‘gri chizikli usulda)- 100 ming sumni tashkil kilganligidan yuzaga keladi. Bu aynan vaqtinchalik fark bulib, soliqqa tortiladigan foyda uni hisobga olganda 25 0000+( 13 0000-100000)=280000 sumga teng. Foyda solig‘ining 20%lik stavkasi bo‘yicha hisoblangan foyda solig‘i (250000*20%)=50000 sumni tashkil etadi, lekin byudjetga (280000*20%)=56000 sum to‘lash kerak bo‘ladi, bu ikki miqdor o‘rtasidagi fark vaqtinchalik farklar bo‘yicha muddati unaytirilgan foyda solig‘i hisoblanadi va u kaysi hisobot davrida so‘ndirilishiga karab bog‘lik ravishda 0950 yoki 3210-hisobvaraqlarida aks ettiriladi.

Ushbu muomalalar bo‘yicha quyidagicha provodkalar beriladi:

D-t 9810-«Foyda solig‘i bo‘yicha harajatlar» - 50000 sum

D-t 0950, 3210-«Vaqtinchalik farklar bo‘yicha muddati o‘zaytirilgan daromad solig‘i» - 6000 so‘m

K-t 6410-«Foyda solig‘i bo‘yicha byudjetga qarzlar» - 56000 sum.

Korxonaning hisob siyosatiga muvofiq hisoblangan amortizatsiya Soliq Kodeksi bo‘yicha shortizatsiyadan yukori bo‘lgan holatda mazkur fark summasiga soliq bo‘yicha muddati o‘zay­tirilgan qarz yuzaga keladi. Yukorida keltirilgan misolning aksini kurib chiqamiz, bunda Kisob foydasi 280000 sumni, soliqqa tortiladigan foyda esa - 250000 sumni tashkil kilgan.

Buxgalteriya yozuvi quyidagicha bo‘ladi:

D-t 9810-«Foyda solig‘i bo‘yicha harajatlar» - 56000 sum

K-t 6410-«Foyda solig‘i bo‘yicha byudjetga qarzlar» - 50000 sum

K-t 6250, 7250-«Soliqlarga oid vaqtinchalik farklar bo‘yicha muddati o‘zaytirilgan majburiyatlar» - 6000 sum.

Qoldiqli kamayish usulida amortizatsiya hisoblashish. Kamayib boruvchi qoldik usuli aktivdan foydalanish muddatida amortizatsiya summasining doimo kamayib borishini ifodalaydi. Ushbu usulda eskirish me’yori asosiy vositalarning qoldiq qiymatiga ko‘paytiriladi. Odatda, bu usulda amortizatsiya me’yori ikki hissa kilib olinadi.

Qoldikli kamayish usulida amortizatsiya hisoblash jadvali (ming so‘m)

Yillar	Balans qiymati (ming so‘mda)	Iillik amortizatsiya summasi	Jamgarilgan amortizatsiya	Qoldiq qiymati
1 -yil	5000	(40%*5000)=2000	20000	30000
2-yil	5000	(40%*3000)=1200	32000	18000
3-yil	5000	(40%*1800)=720	39200	10800
4-yil	5000	(40%*10800)=4320	43520	6480
5-yil	5000	4480	48000	2000