“Moliya” kafedrasi

108
 
 
 
Firmaning  kapital  bahosi  kompaniyaning  barcha  investorlari  oladigan  qaytim 
stavkasini  ifodalaydi.  Kompaniyaning  kapital  bahosi  nazariya  bo‘yicha  juda 
jozibador  tushuncha,  ammo  amaliyotda  bu  masala  qisman  murakkab.  Nazariya 
bo‘yicha, quyidagilar talab etiladi: (1) kompaniyaning barcha kapital manbalarini 
va  ularning  qiyosiy  muhimligini  aniqlash  (ya’ni  har  bir  manbadan  keladigan 
investitsiyalangan  kapitalning  nisbati);  (2)  kompaniya  foydalangan  kapital 
manbasining bozor qaytimi darajasini baholash; (3) har bir kapital manbasi uchun 
                                                           
108
  Arthur  J.  Keown,  John  D.  Martin,  J.  William  Petty,  Foundations  of  Finance,  Global  Edition,  8/E,  Pearson, 
2014, p. 275-276 

---

174 
 
talab  etilgan  o‘rtacha  qaytim  stavkasini  hisoblash,  bunda  har  bir  manbadan 
keladigan  qaytim  miqdori  uning  firmaga  qilingan  yalpi  investitsiyadagi  ulushini 
o‘lchash orqali hisoblanadi.  
 
Kapital  bahosi  nafaqat  kompaniyaning  umumiy  faoliyat  natijasini  ifodalaydi 
balki,  firma  tomonidan  amalga  oshiriladigan  yakka  investitsiya  qarorlarini  qabul 
qilishda  ham  foydalaniladi.  Masalan,  Exxon  Mobil  Nigeriyada  yangi  neft  ishlab 
chiqarish  bo‘yicha  mulk  sotib  olmoqchi,  bunda  kompaniya  investitsiya  o‘zini 
oqlashi  uchun  qancha  qaytim  lozimligini  hisoblashi  zarur.  Yana  bir  misolni 
olaylik,  kompaniya  tahlilchilari  Shimoli-  sharqiy  Osiyoda  kimyo  zavodini  qurish 
maqsadida  investitsiyadan  olinadigan  daromadni  taqqoslash  uchun  mo‘ljalli 
qaytimni belgilab olishlari kerak bo‘ladi. 
 
Diqqatingizni jalb etish uchun quyidagi misolni olaylik, 2011-yil Exxon Mobil 
Korporatsiyasi  firma  aktivlari  buxgalteriya  qiymatining  26.93%  ga  teng  bo‘lgan 
darajada  yuqori  daromad  oldi  va  qaytim  stavkasi  firmaning  jami  aktivlari  bozor 
qiymatining  10%ga  teng  bo‘ldi.  Shunga  ko‘ra,  firma  barcha  investorlari 
(aksiyadorlar  va  kreditorlar)  ehtiyojlarini  qondirish  uchun  10%  dan  kamroq 
daromad  olishiga  to‘g‘ri  kelgan,  ammo  moliyaviy  inqiroz  kuchaygan  davrning 
o‘rtasi  bo‘lishiga  qaramay,  firma  investorlari  uchun  yetarli  daromad  shakllantira 
olgan.  Bu  bobda  biz  kompaniya  fondlari  bahosini  hisoblashga  alohida  to‘xtalib 
o‘tamiz.  Shuningdek,  biz  kompaniyaga  qarz  va  ulush  sifatida  aksiyadorlar 
tomonidan  qo‘yilgan  kapitalning  o‘rtacha  tortilgan  bahosi  yoki  sodda  qilib 
aytganda kompaniyaning kapital bahosini o‘rganib chiqamiz. 
Kompaniyaning  kapital  bahosi  ba’zida  kompaniya  kapitalining  muqobil  qiymati 
deb  ham  yuritiladi.  Muqobil  qiymat  iqtisodiy  adabiyotlarda  kutilayotgan  eng 
yaxshi  imkoniyat  doirasidan  kelib  chiqqan  holda  qarorlar  qabul  qilish  uchun 
qilinadigan  xarajat  sifatida  ta’riflanadi.  Masalan,  talaba  Starbucks  (SBUX)  da 
yarim  stavka  ishga  kirishi  uchun  muqobil  qiymat  universitet  kampusi  hududida 
ishlab topishi mumkin bo‘lgan daromaddan kechishni anglatadi. Yana bir misolni 
olaylik,  kompaniya  investorlaridan  olingan  daromadni  ularga  qaytarmay 
reinvestitsiya  qilmoqchi.  Bu  qarorning  muqobil  qiymati  mablag‘ni  investorlarga 
bermay saqlab turish yoki kapital bahosi hisoblanadi. 
Investorlar  uchun  talab  etilgan  qaytim  stavkasi  kapital  bahosi  bilan  bir  xil 
tushunchami?  Unday  emas.  O‘z  navbatida,  bu  bobda  k  harfidan  moliyalashtirish 
bahosi  sifatida  foydalanamiz,  xuddi  7  va  8-boblarda  investorlarning  talab  etilgan 
qaytim stavkasini ifodalashda r harfidan foydalanganimiz kabi.  
Quyidagi 2 omil investorlarning talab etilgan qaytim stavkasi va kapital bahosi 
o‘rtasidagi farqni ko‘rsatib beradi: