“Moliya” kafedrasi

 
2.Tizimli risk va betalar
101
 
Biz  o'rganganimizdek,  har  qanday  aksiyalarning  daromadini  qo’ydagicha 
yozish mumkin: 
R = R + U  
Bu  yerda  R  -  haqiqiy  daromad,  R  -  kutilayotgan  daromad  va  U  - 
daromadning kutilmagan bir qismi ifodalaydi. Bu yerda U - kutilmayotgan voqea 
hodisa natijasidagi risk aks ettadi. 
Biz  ma’lumki  har  qanday  aksiyalarning  riski  yana  qo’shimcha  ikki  turga 
bo’linadi: Tizimli va tizimsiz. Biz qo’yidagicha yozishiz mumkin: 
R = R + m + e  
Bu yerda biz m harfini tizimli riskni ifodalash uchun ishlatdik va Greek harfi 
epsilon, e, tizimsiz riskni ifodalaydi. 
Shu  narsa  ma’lumki,  2  ta  kompaniya  daromadining  tizimsiz  qismlari  bir-
biriga  bog'liq bo'lmaydi, bu  tizimli  qisimlar  ham  bog’liqmas  degani  emas. Bunga 
qarama-qarshi,  ikkata  alohida  kompaniyaga  bir  xil  tizimli  risk  ta’sir  qilganda 
ularning ummumiy daromadlari bir biriga bog’liq bo’ladi. 
Misol  uchun,  inflyatsiya  haqida  xabar  ma’lum  darajada  deyarli  barcha 
kompaniyalar  ta'sir  qiladi.  Inflyatsiyaning  kutilmagan  o'zgarishlari  alohida 
aksiyalar tushumiga qanchalik ta’sir qiladi? Agar yangiliklarda inflyatsiya oshishi 
kutilayotganda aksiyalar ham ko’tariladigan bo’lsa, biz uni inflyatsiya bilan ijobiy 
bog’liq  deymiz.  Qachonki  inflyatsiya  oshishi  kutilayotganda  agar  aksiyalar 
pasayotgan  bo’lsa  yoki  aksiyalar  oshayotganda  holda  inflyatisya  qisqa  tushishi 
kutilyotgan  bo’lsa  unda  bir  biriga  salbiy  bog’liq  bo’ladi.  Kam  holatlardagina 
aksiyadan  tushadigan  daromad  inflyatsiya  bilan  bo’gliq  emas,  inflyatsiya  unga 
hech qanday ta'siri yo'q bo’ladi. 
Biz  beta  koeffisiyentidan  foydalanib  aksiyalar  bilan  bog'liq  inflyatsiyaga 
tizimli riskning ta'sirni ko’ramiz. Beta koeffisiyenti, β bizga aksiyadan tushumning 
tizimli  riskga  ta’sirini  bildiradi.  Oldingi  bobda,  beta  qimmatli  qog’ozlarning 
ma’lum bir risk omiliga ta’siri orqali o’lchandi, ya’ni portfel bozordagi daromadlar 
orqali.  Biz  moliyaviy  aktivlarni  baholash  modelini  ishlab  chiqish  uchun 
ta’sirchanlikning bu turini ishlatdik. Chunki, biz hozir tizimli risklarni ko'p turini 
ko'rib chiqamiz, bizning hozirgi ishimiz avvalgi bobdagi ishimizni umumlashtirish 
sifatida ko'rish mumkin. 
Agar  kompaniyaning  aksiyalari  inflyatsiya  riskiga  ijobiy  bog’liq  bo’lsa, 
o’sha  aksiyada  musbat  inflyatsion  beta  bor.  Agar  inflyatsiyaga  salbiy  bog’liq 
                                                           
101
 Arthur J. Keown, John D. Martin, J. William Petty, Foundations of Finance, Global Edition, 7/E, Pearson, 2012, 
p 194-197 

---

163 
 
bo’lsa,  uning  inflyatsiya  betasi  manfiy:  agar  u  inflyatsiyaga  bog’liq  bo’lmasa, 
uning inflyasion betasi nolga teng. 
Buni  tasavvur  qilish  qiyin  emas  ma’lum  bir  aksiyalar  musbat  inflyatsion 
betalar  va  boshqalari  manfiy  inflyatsion  betalardir.  Oltin  koniga  ega 
kompaniyaning  aksiyalari  musbat  inflyatsion  beta  bo’lishi  mumkin,  chunki 
kutilmagan inflyatsiyaning ko’tarilishi odatda oltin narxi ko’tarilishi bilan bog’liq. 
Boshqa  tomondan,  bir  avtomobil  kompaniyasi  inflyatsiya  ko’tarilishi  natijasida 
qattiq tashqi raqobatga duch kelishi mumkin ish haqiga yuqori haq to’lashi kerak 
degan  ma'noni  anglatadi,  lekin  kompaniya  bu  ortishi  qoplash  uchun  o'z  narxlarni 
oshirolmaydi.  Bu  foydani  kamaytiradi,  kompaniyaning  xarajatlari  uning 
daromadlaridan ko’ra tezroq o’sganligi sababli uning aksiyalari manfiy inflyatsion 
beta bo’ladi. 
Ba'zi  kompaniyalar  bir  necha  aktivlarga  ega  va  brokerlardek  xatti-harakat 
qiladi  -  raqobatbardosh  bozorlarda  mahsulot  sotib  oladi  va  boshqa  bozorlarda 
ularni  sotadi  –  ular  nisbattan  inflyatsiya  darajasidan  ta’sir  ko’rmaydi,  chunki 
ularning  xarajatlari  va  daromad  oshadi  va  birga  tushadi.  Ularning  aksiyalari  nol 
inflyatsion beta bo’ladi. 
Ba'zi  tuzilishlar,  bu  nuqtada  foydalidir.  Faraz  qiling  biz  e’tirbor  qilishni 
xoxlagan  3  ta  tizimli  risklarni  aniqladik.  Biz  tizimli  risklarni  tasvirlash  uchun 
tanlaganlarimiz  uchalasi  aksiyalar  daromatiga  ta’sir  qilishiga  ishonishimiz 
mumkin. Bu 3 ta nomzod inflyatsiya, YaMM va foiz stavkalari. Shunday qilib, har 
bir aksiya beta bog’liqlik bor har bir tizimli risklar bilan: Inflyatsion beta, YaMM 
beta va foiz stavkasi beta. Biz aksiyalardan tushadigan daromadni quyidagi shaklda 
yozamiz: