“Moliya” kafedrasi

Xorijiy davlatlarda beta-koeffitsenti ko‘rsatkichi
95
  
 
O‘rtacha kvadrat 
og‘ishish
96
 
Korrelyasiya 
koeffitsenti  
Beta
97
 
Misr  
3.11  
0.18  
0.55  
Polsha  
1.93  
0.42  
0.81  
Tailand  
2.91  
0.48  
1.40  
Venesuela  
2.58  
0.30  
0.77  
 
Boshqacha  aytganda  menejer  birinchi  galda, investitsiyaning  risk  darajasini 
kompaniyaning  va  boshqa  shved  farmatsevtik  kompaniyalarining  beta 
koeffitsentlarini hisoblash orqali baholaydi. Menejer AQSHlik hamkasbidan farqli 
ravishda,  betani  SHveysariya  bozor  indeksiga  bog‘liq  holda  hisoblaydi.  Faraz 
qilaylik,  ikkala  holatda  (kompaniya  bo‘yicha  ham,  o‘rtacha  soha  bo‘yicha  ham) 
beta-koeffitsent bir xil 1.1 ko‘rsatkichga ega va SHveysariya bozori bo‘yicha risk-
premium  6%ni  tashkil  qiladi.  Demak,  kompaniya  shveysariya  frankidagi  pul 
oqimlarini  frankdagi  foiz  stavkasini  6.6%  (=1.1×6%)  stavkada  diskontlashi  kerak 
bo‘ladi.  
Faraz  qilaylik,  kompaniya  o‘zining  yangi  fabrikasini  SHveysariyada  emas, 
balki  AQSHda  ochmoqsi.  Bunda  ham  moliyaviy  menejer  investitsiyaning  risk 
darajasini  SHveysariya  bozor  indeksiga  bog‘liq  holda  hisoblaydi.  Lekin,  shuni 
e’tiborga  olish  lozimki,  kompaniyaning  AQSHdagi  biznesining  qiymati 
SHveysariya fond bozorining o‘zgarishi bilan yaqin bog‘lanmagan. SHunday ekan, 
Amerikadagi  loyihaning  beta-koeffitsenti  bilan  SHveysariya  fond  bozori 
o‘rtasidagi  bog‘liqlik  qo‘rsatkichi  1.1  darajaga  past.  Bu  qanchalik  past?  YAgona 
foydali  indikator  sifatida  SHveysariya  bozor  indeksiga  bog‘liq  ravishda 
hisoblangan  AQSH  farmatsevtika  sohasining  beta-koeffitsenti  olinishi  mumkin. 
Aniqlanishicha,  bu  ko‘rsatkich  taxminan  0.36  ga  teng.  Agar  SHveysariya 
bozorining kutilayotgan risk-premiumi hamon 6%ni tashkil qilsa, unda kompaniya 
shveysariya  frankidagi  pul  oqimlarini  o‘zining  AQSHdagi  loyihasini  2.2% 
(=0.36×6) stavkada diskontlashi kerak.  
Bu borada quyidagicha savol tug‘ilishi mumkin: Nima sababdan kompaniya 
moliyaviy  menejeri  o‘z  investitsiyalarining  beta-koeffitsentini  shveysariya  bozor 
                                                           
95
 http://www.spindices.com/indices/equity/sp-500   
96
  Mamlakat  bozor  indeksining  o‘rtacha  kvadrat  og‘ishishining  S&P  indeksining  o‘rtacha  kvadrat  og‘ishishiga 
nisbati.   
97
  Beta  kovariatsiya  darajasini  dispersiyaga  nisbatidan  iborat.  Koariatsiya  darajasi  quyidagi  formula  yordamida 
hisoblanadi: 
    ,  bu  yerda  i-mamlakatning  bozor  indeksi,  m-  AQSh  bozor 
indeksi.   

---

157 
 
indeksiga  bog‘lamoqda,  vaholanki  amerikalik  hamkasblari  uni  AQSH  bozor 
indeksiga bog‘lamoqda? Sababi, riskni ajratilgan holda qarash mumkin emas. Risk 
investor  portfelidagi  boshqa  qimmatli  qog‘ozlarga  ham  bog‘liq.  Beta-koeffitsent 
risk  darajasini  investor  portfeliga  bog‘liq  ravishda  o‘lchaydi.  Agar,  amerikalik 
investor AQSH fond bozorida portfelga ega bo‘lsa, unda ichki bozorga investitsiya 
qilingan  qo‘shimcha  dollar  –  portfelning  risk  darajasini  kamaytirmaydi.  Ammo, 
agar  investorlar  portfeli  shveysariya  fond  bozorida  bo‘lsa,  unda  AQSHga 
qilinadigan  investitsiya  ularning  risk  darajasini  kamaytiradi.  Mana  nima  uchun 
AQSHga  qilingan  investitsiyalar  shved  kompaniyasi  aksiyadorlari  uchun  boshqa 
kompaniya  aksiyadorlariga  qaraganda  past  risk  darajasiga  ega.  SHu  sababli, 
bunday  investitsiyalardan  keladigan  past  daromadlilik  darajasi  amerika 
kompaniyalari  aksiyadorlaridan  ko‘ra  ko‘proq  shved  kompaniyasi  aksiyadorlarini 
qoniqtiradi.  Ham  AQSH  bozoriga  bog‘liq  holda  riskni  baholovchi  kompaniya 
menejeri,  ham  shved  moliya  bozoriga  bog‘liq  holda    riskni  baholovchi  menejer 
aksiyadorlar aksiyalarni faqat o‘z mamlakatlarida saqlaydilar degan noaniq farazga 
tayanadilar
98
.  Amerikalik  investorlar  chet  el  aksiyalari  hisobiga  o‘z  portfellari 
diversifikatsiyasini  kuchaytirish  orqali  risk  darajasini  kamaytirish  imkoniga  ega 
bo‘lsalar ham, amalda o‘z aktivlarining juda kichik ulushini chet elga investitsiya 
qiladilar
99
.  Ehtimol,  ular  xorijiy  investitsiyalar  yuqori  xarajat  talab  qilishidan 
qo‘rqishar,  ammo  bu  xarajatlar  tarkibiga  nimalar  kirishi  ko‘pchilik  tadqiqotlarda 
noaniqligicha  qolmoqda.  Balki,  qaysi  xorijiy  aktivlarni  qanday  bahoda  sotib 
olishni  aniqlash  ularga  katta  qiyinchilik  to‘g‘dirar,  yoki  investorlar  chet  el 
mamlakatlari  xukumatlari  ularni  o‘z  aksiyalariga  egalik  huquqidan  mahrum 
qilishlaridan,  dividend  to‘lovlarini  cheklanishidan  yoki  soliq  qonunchiligining 
o‘zgarishi riskidan xavotirlanadilar.  
Xalqaro  darajadagi  o‘zgarishlar  investorlar  o‘zlarining  xorijiy  aksiyalari 
paketini  dunyoning  barja  joyida  kengaytirib  borayotganliklarini  ko‘rsatmoqda. 
Amerikadagi  yirik  moliya  institutlari  o‘zlarining  xorijiy  investitsiyalari  hajmini 
sezilarli  ravishda  oshirmoqdalar  va  haqiqatan  oxirgi  vaqtlarda  boshqa 
mamlakatlarga  investitsiya  qilmoqchi  bo‘lgan  investorlar  tomonidan  ko‘plab 
fondlar  yaratilmoqda.  Madomiki,  investorlar  xorijiy  aktivlar  bo‘yicha  o‘zlarining 
ulushlarini  oshirishar  ekan,  ichki  bozorga  bog‘liq  holda  betani  hisoblash  o‘z 
ahamiyatini  yo‘qotmoqda,  va  aksincha,  har  qanday  investitsiyani  beta-
koeffitsentini  investor  qo‘lidagi  portfelga  nisbatan  hisoblash  borgan  sari 
muhimlashib bormoqda.  
Bir-necha  mamlakatlarda  foiz  stavkasi  boshqa  davlatlarga  nisbatan  past. 
Misol  uchun,  yaqin  yillargacha  YAponiyaning  foiz  stavkasi  darajasi  nol 
ko‘rsatkichga  yaqin  edi.  AQSHda  bu  ko‘rsatkich  3%ga  yaqin  bo‘lgan  edi. 
Ko‘pchilik YAponiya kompaniyalari uchun kapital bahosining pastligi ular uchun 
foydali deb o‘ylashadi. Bu ko‘p masalada xato fikrlash bo‘lsa, lekin bunda ehtimol 
                                                           
98
  Shunday  mamlakatlar  mavjudki,  bunday  faraz  ularga  to‘g‘ri  kelmaydi.  Moliyaviy  chegaralari  ochiq  kichik 
davlatlar  (misol  uchun,  Lyuksemburg)  uchun  ichki  bozorga  nisbatan  beta-koeffitsentni  aniqlash  ma’nosizdir. 
Lyuksemburgda mahalliy aksiyalarga ega investorlar juda ham kam.   
99
  I.  A.  Cooper  and  E.  Kaplanis,  “Home  Bias  in  Equity  Portfolios  and  the  Cost  of  Capital  for  Multinational 
Firms,” Journal of Applied Corporate Finance 8 (Fall 1995), pp. 95–102   

---

158 
 
qandaydir darajada haqiqat ham bor. Anglashilmovchilik sababi YAponiyada foiz 
stavkasi ienada hisoblansa, AQSHda u dollarda hisoblanadi. Faraz qilaylik, ikkala 
holatda  ham  foiz  stavkani  real  ko‘rsatkichlarda  aniqlandi.  Endi,  ularni  o‘zaro 
solishtirib  quyidagi  savolni  berish  o‘rinlimi:  xorijiy  investitsiyalar  YAponiyada 
real  kapital  bahosini  tushishiga  sabab  bo‘la  oladimi?  Ma’lumki,  yapon  xalqi 
azaldan tejamkor va yirik jamg‘armalarga ega bo‘lgan. Lekin vaqt o‘tishi bilan ular 
kelajakdan  xavotirlanmoqdalar  va  ular  odatdagidan  ko‘ra  ko‘proq  mablag‘larini 
jamg‘armalarga  yo‘naltirdilar.  YAponiya  sanoati  bunday  mablag‘larni  o‘zlashtira 
olmadi va natijada mamlakat ularni chet el investitsiyalariga yo‘naltira boshladi. 
Xalqaro  darajada  investitsiya  qilish  doim  ham  investorlar  uchun  riskli 
hisoblanmaydi.  Buni  yuqorida  keltirilgan  misollar  ham  isbotlaydi.  Zero,  xalqaro 
darajada  investitsiyalarni  amalga  oshirishda  investorlar  o‘z  portfellarini 
diversifikatsiya  qilishlari,  to‘g‘ri  investitsiya  hududini  tanlashlari  va  qulay  bozor 
riskiga ega bozorlarni aniqlashlari muhim ahamiyatga ega.