“Moliya” kafedrasi

 
3. Aksiyadorlik daromadliligi va aksiyadorlik kapitali daromadligi 
o‘rtasidagi farq 
 
Muayyan  vaqt  (chorak,  yil,  bir  necha  yil)  oralig‘ida  aksiyadorlarni,  eng 
umumiy tarzda yoki eng avvalo, nima qiziqtiradi, deb o‘ylaysiz? Ha, balli, to‘g‘ri 
topdingiz:  ularni,  eng  avvalo,  shu  davr  oralig‘ida  kompaniya  faoliyati  qanchalik 
muvaffaqiyatli  bo‘lganligi  qiziqtiradi.  Shu  bilan  birga,  bu  jarayonda  ular  nimani 
istaydilar, degan navbatdagi savolga nima deb javob bergan bo‘lur edingiz? Qoyil, 
bu savolning javobini ham to‘g‘ri topa oldingiz: haqiqatdan ham ular, eng avvalo, 
bitta  narsani,  ya’ni  shaxsiy  boyliklari  shu  davrda  qancha  ko‘payganini  bilishni 
istaydilar. Bu savolga, o‘z navbatida, endi qanday javob beramiz? Ya’ni, muayyan 
davrda aksiyadorlar boyliklarining qanchaga ko‘payganligini qanday qilib aniqlash 
mumkin? Bu savol oldingi savollarimizga nisbatan, biroz bo‘lsa-da, murakkabroq 
savol-a? Shu bois, Sizni hadeb qiynayvermasdan, unga o‘zimiz javob berib qo‘ya 
qolaylik. Mana uning javobi: buning uchun ma’lum vaqt oralig‘ida ular investitsiya 
                                                           
77
 Nisbatan yaqinda AQShning bir necha korporatsiyalari tomonidan kompaniya faoliyati samaradorligini baholash uchun yangi 
mezon qabul qilindi. U iqtisodiy qo‘shilgan qiymat (EVA – economic value added) deb nomlandi. Ushbu mezon Stern Stewart & 
Co  kompaniyasi  tomonidan  ishlab  chiqilgan.  Uning  asosiy  afzalligi  shundaki,  mazkur  ko‘rsatkich  aniqlanayotganda 
kompaniyaning o‘z kapitalidan foydalanishdagi vaqt xarajatlari hisobga olinadi. 
 

---

100 
 
qilgan kapital bo‘yicha daromadlilik stavkasini hisoblab chiqish (topish) kerak.  Bu 
maqsadga erishish uchun biz quyidagi tenglamadan foydalanishimiz mumkin: 
 
 
r 
 
= 
Davr oxiriga 
aksiyaning narxi 
– 
Davr boshiga 
aksiyaning narxi 
+ 
Pul ko‘rinishida to‘langan 
dividendlar 
Davr boshiga aksiyaning narxi 
 
Bu ko‘rsatkich umumiy (jami) aksiyadorlik daromadliligi deb ataladi (total 
shareholder returns). 
Endi,  biz  e’tiborimizni  yana  o‘zimiz  tahlil  qilayotgan  “XYZ” 
korporatsiyasiga  qarataylik.  Fond  bozori  bo‘yicha  ma’lumotlarni  tekshirib, 
ko‘ramizki, 20x1 yil boshida korporatsiya aksiyalarining bozor kursi bitta aksiyaga 
20,0 ming so‘mni tashkil etgan, yil oxirida dividendlar to‘lan-gandan keyin esa 18 
720 so‘mgacha pasaygan. Bu davrda pul shaklida to‘langan dividendlar summasi 
1,0  ming  so‘mni  tashkil  etgan.  Demak,  “XYZ”  korporatsiyasiga  tikilgan 
(qo‘yilgan, joylashtirilgan) kapitalga daromad-lilik stavkasi 11,4%ni tashkil etgan. 
Bu ko‘rsatkich (qiymat) quyidagi hisob-kitoblar asosida olingan: 
 
Umumiy (jami) 
aksiyadorlik 
daromadliligi 
= 
 
18720 so‘m – 20000 so‘m + 1000 so‘m  = 
– 0,114 yoki – 
11,4% 
20000 so‘m 
Ammo,  odatda,  korporatsiyalar  faoliyati  samaradorligi  yana  bir  ko‘rsat-
kichdan  foydalangan  holda  hisoblab  chiqariladi.  Bu  aksiyadorlik  kapitali 
daromadliligi  normasi  yoki  koeffitsiyenti  (ROE  —  return  on  equity)dir.  ROYe 
kompaniya  sof  foydasi  summasi  (qiymati)ni  aksiyadorlik  kapita-lining  balans 
qiymatiga bo‘lish orqali aniqlanadi: 
 
ROE  = 
Sof foyda 
= 
23,4 mln. 
so‘m 
= 
0,078 yoki 
7,8% 
Aksiyadorlik kapitali 
300 mln. so‘m 
 
Shunday  qilib,  ko‘rib  turibmizki,  ROE  yillik  koeffitsiyenti  aksiya-dorlar  o‘z 
mablag‘ini  kompaniyaning  qimmatli  qog‘ozlariga  investitsiya  qilishlari  oqibatida 
olgan umumiy daromadlilik stavkasiga mos kelishi shart emas.