“Moliya” kafedrasi

 
4. Inflyatsiya va real foiz stavkalari 
Umum qabul qilingan tartibga ko‘ra, turli davrdagi iqtisodiy ko‘rsat-kichlarni 
solishtirish  uchun  tovarlar,  xizmatlar  va  aktivlar  narx  (baho)lari  inflyatsiya 
darajasini  hisobga  olgan  holda  to‘g‘rilanishi  yoki  o‘zgartirilishi  (korrektirovka 
qilinishi)  lozim.  Shu  bois,  iqtisodchilar  nominal
57
  narx  (baho)
 
(nominal  prices) 
nomini,  ya’ni  tovar va xizmatlarning  Price  listda ko‘rsatilgan  narxi  (bahosi)ni  va 
pulning  sotib  olish  qobiliyatini  aks  ettiruvchi  real  narx  (baho)  (real  prices)larni 
alohida farqlashadi (ajratishadi). 
Real  va  nominal  narx  (baho)lar  farqlangani  kabi,  real  va  nominal  foiz 
stavkalari  ham  farqlanadi.  Obligatsiya  bo‘yicha  nominal  foiz  stavkasi  (nominal 
interest rate) qarz oluvchi tomonidan va’da qilingan va Siz bergan pulingiz evaziga 
olinadigan  summadir.  Real  daromadlilik  stavkasi  (real  rate  of  return)  –  bu 
kreditor tomonidan ishlab topilgan hamda pulning sotib olish qobiliyati o‘zgarishi 
hisobga  olingan  holda  to‘g‘rilangan  yoki  o‘zgar-tirilgan  (korrektirovka  qilingan) 
nominal  foiz  stavkasidir.  Misol  uchun,  agar  hisoblangan  nominal  foiz  stavkasi 
yillik  8%ni  tashkil  etsa-yu,  inflyatsiya  darajasi  ham  8%ga  teng  bo‘lsa,  bu  holda 
daromadlilikning real stavkasi nolga teng bo‘ladi.  
Daromadlilikning  real  stavkasini  hisoblash  uchun  mablag‘  sifatida  ma’lum 
standart
58
lashtirilgan  iste’mol  savati  ishlatiladi.  Shunga  ko‘ra,  daromadlilikning 
real stavkasi ushbu savatning tarkibiga bog‘liqdir. Milliy iste’mol narxlari indeksi 
                                                           
57
  “Nominal”  lotincha  “nominalis”  –  nomi  yozilgan.  1.  Qog‘oz  va  tanga  pullar,  qimmatbaho  qog‘ozlar,  mol  va 
sh.k.ning  belgilangan,  ustiga  yozilgan  bahosi.  2.  Belgilangan,  yozib  ko‘rsatilgan  (narx,  baho,  o‘lcham  va  sh.k. 
haqida. Qarang: o‘sha manba. J.III.  – B.55. 
58
 “Standart” inglizcha “standard” – me’yor, namuna, o‘lcham.  Qarang: o‘sha manba. J.III. -B.568. 

---

66 
 
(INI)ni (CPI — consumer price index) hisoblashda taqqoslanishi mumkin bo‘lgan 
iste’mol tovarlari savati ishlatiladi.  
Agar nominal foiz stavkasi  yillik  8%ni  tashkil  etsa,  iste’mol  narx  (baho)lari 
indeksi o‘zgarishiga proporsional tarzda o‘zgaruvchi inflyatsiya darajasi esa yillik 
5%  bo‘lsa,  daromadlilikning  real  stavkasi  qanday  bo‘ladi?  Ichki  hissiyotga 
suyangan  holda,  daromadlilikning  real  stavkasi  bu  –  nominal  foiz  stavkasi  va 
inflyatsiya  o‘rtasidagi  farq  deb  taxmin  qilishimiz  mumkin  bo‘lib,  bizning 
misolimizda  bu  ko‘rsatkich  3%ga  teng  bo‘lar  edi.  Umuman  olganda,  bu  ham 
to‘g‘ri bo‘ladi. Lekin, shunday bo‘lsa-da, bu yerda ayrim holatlarni inobatga olmoq 
lozim. 
Keling,  bunga  amin  bo‘lish  uchun  daromadlilikning  real  stavkasini  aniq 
hisoblab  chiqamiz.  Yuqoridagi  misolga  ko‘ra,  Siz  tomondan  kiritilgan  har  100 
so‘mga  bir  yildan  so‘ng  108  so‘m  olasiz.  Biroq  bir  yil  avval  100  so‘mni  tashkil 
etgan iste’mol korzinasi bu davr mobaynida 105 so‘m ga teng bo‘ldi. Joriy davrda 
sotib  olish  mumkin  bo‘lgan  iste’mol  savati  tovar-lariga  qo‘llagan  holda  Sizning 
108 so‘mingiz qanday real qiymatga ega bo‘ladi? Bu savolga javob berish uchun, 
108  so‘mni  kelgusidagi  iste’mol  savati  narxiga  bo‘lish  kerak  bo‘ladi,  ya’ni  108 
so‘m : 105 so‘m = 1,02857 so‘m. Shunday qilib, xarid qilinmagan har bir iste’mol 
savati  o‘rniga  o‘zingiz  investitsiya  qilgan  kapitalingiz  uchun  bir  yildan  so‘ng 
1,02857  ekvi-valentdagi  savatni  olasiz.  Shunga  ko‘ra,  daromadlilikning  real 
stavkasi  yillik  2,857%  (bugungi  bir  savatga  to‘g‘ri  keluvchi  kelgusidagi  savatlar 
soni)ni tashkil etadi.
 
Daromadlilikning  real  stavkasi,  nominal  foiz  stavkasi  va  inflyatsiya 
darajasining nisbati aks etgan umumiy formula quyidagi ko‘rinishga ega: 
 
                                       1 + D