“Moliya” kafedrasi

Baquvvat  investitsiya  optimizatsiyasi.Zamonaviy  investitsiya  teoriyalari 
ta’siriga qaramasdan, Markowitz teoriyasidan deyarli 60 yil o‘tib ham aktivlar risk-
qaytim optimizatsiyalari faqat bir nechta aktivlarga asoslangan menejment firmalar 
tomonidan amalga oshirilgan. Sonli uskunalarning Markowitz davridagidan ko‘ra 
ancha  ko‘pligi  va  ularni  toppish  muammo  emasligi  hamda  juda  osonligiga 
qaramasdan hozirgi aktivlar menejerlari sonli investitsiya boshqarish shablonlarini 
ishlatishdan qochmoqda. 
Bunga  asosiy  sabab  sifatida  esa,    investitsiya  menejerlari  ushbu  teoriyalarni 
praktikada qo‘llash ishonchsizligini keltirmoqda. O‘rtacha tafovut optimizatsiyalari 
kirimdagi o‘zgarishlarga juda ta’sirchan. O‘rtacha tafovut optimizatsiyalaridagi bu 
kirimlarga  kutilgan  qaytim,  har  bir  aktiv  tafovuti  va  har  bir  aktivlar  juftligidagi 
o‘zaro tafovutlar kiradi. 
Bunda  ushbu  kattaliklarni  baholash  katta  muammo  hisoblanadi  va  noto‘g‘ri 
baholangan  har  bir  kattalik  investitsiya  foydasiga  ta’sir  ko‘rsatadi.  Oqibatda, 
o‘rtacha  tafovut  analizi  orqali  tanlangan  optimal  investitsiyaning  ba’zi  bir 
aktivlarida  noto‘g‘ri  katta  chetlashishlar  vujudga  keladi.  Bular  ushbu  teoriyani 
ishlatilmasligiga  olib  keladi  emas,  qaytanga,  amaliyotda  ishlatilganda  hatolarni 
baholashdagi 
mustahkamlik, 
chidamlilik 
va 
baquvvatlikni 
tekshirishga 
moshlashtiriladi.  
Matematik  va  fizik  fanlarni  rivojlanishi  moliyaga  juda  katta  ta’sir  o‘tkazdi. 
Ehtimollik  nazariyasi,  statistika,  ekonometrika,  va  matematik  analiz  kabi 
matematika  bo‘limlari  zamonaviy  moliya  fanining  rivojlanishi  uchun  kerakli 
uskuna va bilimlarni berdi. 1990-yillarda amalga oshirilgan ishonchli baholash va 
ishonchli  optimizatsiyaga  doir  buyuk  ishlar  investitsiya  menejmenti  va 
optimizatsiyasi  ishonchliligaga  va  mustahkamligiga,  kerakligiga  katta  ta’sir 
ko‘rsatdi. 
Xato  mavzusida  statistic  baholash  bu-  baholash  hatoligidir.  Ishonchli 
baholash  statistik  baholash  tehnikasi  bo‘lib  ma’lumot  turlariga  kam  tasirchandir. 
Masalan,  amaliy  jihatdan  ham  bitta  yoki  bir  nechtagina  kichik  qaytimlarni, 

---

209 
 
kapitalning  umumiy  qaytimiga  ta’siriga  katta  ta’siri  yoq  hisoblanadi.  Hozirgi 
kunda  Baesian  analiz  va  sog‘lom  statistika  aktivlar  menejmentida  yuqori  o‘rinda 
turadi.  Individual  baholashdagi  statistik  aniqlik  bu  investitsiya  ajratishdagi  eng 
muhim  ish  hisoblanadi.    Ushbu  foyda  sog‘lom  investitsiya  optimizatsiyasining 
muhim maqsadidir. 
Fe’l-atvor moliyasi va investitsiya nazariyasi 
Iqtisodiy  modellar  tuzilayotganda,  moliyaviy  iqtisodchilar  moliya  bozorida 
investitsiya  qarorini  qilaydigan  insonlar  fe’l-atvori  to‘g‘risida  tahminlar  qilishadi. 
Ushbu  tashkilotlarni  biz  iqtisodiy  agentlar  deb  ataymiz.Boshqacha  aytganda,  ular 
iqtisodiy  agentlar  investitsiyasiga  kiritaydigan  aktivlarni  tanlashda  investitsiya 
tanlovlarini qanday amalga oshirishi to‘g‘risida tahminlar qilishadi. 
Moliyaviy  iqtisodchilar  tomonidan  yaratilaydigan  tanlash  nazariyalarning 
asosida  yotuvchi  nazariya  bu  foyda  teoriyasidir.  Ushbu  nazariyaning 
ishonchliligiga oid ko‘plab muammolar ham mavjud. John Maynard Kaynes kabi 
iqtisodchilar  fikricha  investorning  psixologiyasi  garovning  narxiga  ta’sir 
ko‘rsatadi. Ushbu fikrni qo‘llavchilari 1970 yilning oxirlarida Daniel Kahneman va 
Amos Tverskiy iqtisodchi agentlarning mavhumlik sharoitida investitsiya qarorini 
qabul  qilish  harakati  moliya-iqtisodchilari  tomonidan  formulalashtirilgan 
harakatlarga to‘g‘ri kelmasligini isbotlagandan keyin ko‘paydi.  
Bir  necha  eksperimentlarga  asoslangan  holda  Kahneman  va  Tverskiy  foyda 
nazariyasiga qarshi chiqishdi va o‘zlarining investor mavhumlik sharoitida qanday 
qaror  chiqarishi  to‘g‘risidan  nazariyasini  taqdim  etdi  va  buni  kelajak  nazariyasi 
deb  atadi.  Kelajak  nazariyasi  mavhumlikda  qaror  qabul  qilishga  e’tiborini  qarab, 
fe’l  –atvorni  evristika  sifatida  ifodalaydi.  Birinchidan,  individuallar  mavjud 
investitsiyalarni  qaysi  biri  bir  xil  va  qaysilari  turlicha  ekanini  aniqlaydilar.  Keyin 
esa, individuallar bo‘lishi mumkin bo‘lgan natija va ehtimollikni barcha lgotalarni 
inobatga olgan holda baholaydilar. Kahneman va Tverskiylar ishining asosiy farqi 
shundaki,  unga  ko‘ra  har  bir  alohida  shaxs  foyda  va  zarar  borasida  o‘zini  tutishi 
turlichadir.  O‘rtacha-tafovut  nazariyasida  esa  tafovut  e’tiborga  olinardi,  ya’ni 
foyda va zararlarni simmetrik qarashardi. 
Odatdagi  moliya  nazariyasiga  psixologiya  fanini  misol  keltirib  qarshi 
chiqganlar,  moliyada  yangi  belgilangan  fan  fe’l-atvor  moliyasini  yaratilishiga 
turtki  berdilar.  Fe’l  atvor  moliyasi  fani  psixologiyaning  qanday  qilib  investor 
fikriga  ta’sir  va  nafaqat  investitsiya  tanlash  nazariyasi  balki  aktivni  narhi 
borasidagi fikrlar kelib chiqishiga turtki berishini ham o‘rganadi. 
Fe’l - atvor moliyasining asosida quyidagi uchta fe’l atvor mavzulari yotadi: 
1-mavzu.  Investorlar  investitsiya  qarorini  qilayotganda  hatolarga  yul 
qoyishadi, bunga sabab esa ular bir necha nazariyalarga bog‘lanib qolgan. 
2-mavzu. Investitsiya qarori vaqtida investorlarga tuzilish va qiymat jihatdan 
ta’sir o‘tkazilgan. 
3-mavzu.Moliya  bozoridagi  narxlarga  hatolar  va  qaror  na’munalari  orqali 
ta’sir ko‘rsatilgan. 
Fe’l-atvor  moliyasi1-  mavzusi  evristik  tushunchalarni  o‘z  ichiga  oladi. 
Evristika  tezkor  sanash  qoidalari  bo‘lib,  shaxslarga  qaror  qabul  qilish  muddatini 

---

210 
 
qisqartirishga undaydi.  Masalan, nafaqani rejalashtirishda tezkor qaror qoidasi bu 
10% umumiy foydani yig‘ish qaroridir.Kerakli darajadagi mablag‘ yig‘ilishi uchun 
investorning  yoshi  100lar  atrofida  bo‘lishi  kerak  bo‘ladi  va  bu  tezkor  qarorni 
ko‘rsatib  beradi.Masalan,  45-yoshli  shaxs  o‘zining  nafaqa  mablag‘laridagi  pulini 
55%ini obligatsiyalarga tikishi mumkin. 
Evristikaning  juda  yahshi  ishlashidagi  misollarga  qaramasdan,  psixologiya 
soxasidagi  izlanishlar  shuni  ko‘rsatadiki,  ushbu  nazariya  bir  qancha  tizimli 
xatoliklarga  olib  keladi.  Ushbu  tizimli  xatolar  psixologlar  tomonidan  tushunilgan 
xatolar  deyiladi.Moliya  tilida  esa,  investitsiya  qarori  davridagi  xatolar  evristik  -
olg‘a surilgan xatolar deyiladi.Investitsiya tanlash nazariyasi bilan solishtirganda 
shu  aniqki,  barcha  investorlar  har  bir  risk  darajasidagi  optimal  investitsiya  tuzish 
uchun aktivning o‘rtacha qaytim qiymatini va ularning ehtimolligini baholaydi. 
Fe’l-atvor moliyasi 2- mavzusi ramkalash tushunchalarini o‘z ichiga oladi. Bu 
tushuncha  amaldagi  holatni  investorga  qanday  etkazish  yullari  bilan  bog‘liq. 
Ushbu  moliya  bo‘limining  nazariyotchilari  fikricha  ramkalangan  investitsiya 
tanlovlari kutilgan qaytimni va riskni natijasini o‘zgartirib yuboradi va xato qaror 
qabul qilingan hisoblanadi. 
Fe’l  atvor  moliyasining  3-  mavzusiga  ko‘ra  moliya  bozorining  hamma 
ishtirokchilari zehnli emas va shu sababli ko‘plab noto‘g‘ri baholashlar kuzatilishi 
mumkin. Ushbu zehnsizliklar yuqori tasdiqlash va ko‘pchilik fikriga ergashish kabi 
tushunilgan  xatolarga  asoslangan  va  aktivning  bozordagi  o‘rganilgan  qiymati  va 
haqiqiy qiymati borasida farq keltirib chiqaradi. 
Fe’l  atvor  nazariyasi  moliyaning  odatdagi  nazariyalariga  to‘g‘ri  kelmasligi 
mumkin,  ammo  bu  investorlarning  nima  uchun  riskga  nisbatan  norozilik  bo‘lgan 
holda tanlov amalga oshirishini tushuntirishga yordam beradi.