“Moliya” kafedrasi

Kalkulyator 
ishoralari-uni 
to’g’ri  tushunish.  Kalkulyatorlar  biroz 
foydalanishga  qulay.  Ammo  bu  jarayonda  tez  tez  kuzatiladigan  xatolar  ham 
mavjud.  Moliyaviy  malkulyatordan  foydalanishda  muammoni  yechish  uchun 
quyidagi qadamlarni amalga oshirish zarur.  
1.  Kalkulyatoringizni  yiliga  bir  marta  to’lovlarga  to’g’irlang.  Ba’zi 
moliyaviy  kalkulyatorlar  oylik  to’lovlari  asosida  to’g’irlangan  bo’ladi.  Uni  yillik 
to’lovlarga  o’zgartiring.  N  davrlar  soni  va  r  ni  har  bir  davr  uchun  foiz  stavkasi 
sifatida oling.  
2. Kalkuyatoringizni eng kamida to’rt xonali yoki o’zgaruvchan o’nli o’ringa 
o’tkazing  (to’qqiz  o’nlik  son).  Ko’pchilik  kalkulyatorlar  faqat  2  xonali  sonlarni 
                                                           
81
  www.pearsonhighered.com/keow  dagi  A  ilova  Texas  Instruments  BA  II  Plus  va  Hewlett-Packyard  1  0BII 
kalkuyatorlari uchun qo’llanmani taqdim etadi.  

---

126 
 
ko’rsatadi.  Chunki  foiz  stavkalar  juda  kichik  bo’ladi  eng  kami  4  xonali 
yaxlitlashdan foydalaning.  
3.  Kalkulyatoringizni  “tugallash”  holatiga  qo’ying.  Sizning  kalkuyatoringiz 
pul oqimlari har davrning ohirida bo’ladi deb tushunishi mumkin.  
Eng mashhur moliyaviy kalkulyatorlar Texas Instruments BA II Plus (TI BA 
II  Plus)  va  Hewlett-Packyard  1  0BII  (HP  1  0BII)  hisoblanadi.  Agar  ushbu 
kalkulyatorlardan  birortasidan  foydalanayotgan  paytingizda  muammolar  vujudga 
kelsa www.pearsonhighered.com/keow dagi A ilovani ko’ring. U ikki kalkulyator 
uchun ham qo’llanma taklif etgan.  
Jadvallar.  Amaliyotdan  olsak,  ko’pchilik  pul  kalkulyatorlari  komputerlarda 
mahsus  jadvallar  dasturlari  yordamida  amalga  oshiriladi.  Hisob  kitob  qiluvchi 
jadval  dasturlari  bo’lsa  ham  ularning  orasida  eng  mashhuri  Microsoft 
korporatsiyasi  Ecxel  dasturi.  U  ham  moliyaviy  kalkulyatorlarga  o’xshab  ketadi, 
Excelda kelgusi qiymatlarni aniqlash uchun mahsus tayyor funksiyalari mavjud.  
Excel  ishoralari-uni  to’g’ri  tushunish.  1.  Excel  taklif  etayotgan  formuladan 
foydalan. Barcha Excel funksiyalari bir xil tuzilgan: birinchi “=” belgisi, ikkinchisi 
(masalan, FV yoki PV) va uchinchisi funksiyalar kichik qavslar ichida joylashgan. 
Masalan, kelgusi qiymat funksiyasi quyidagicha bo’ladi.  
= FV(rate, nper, pmt, pv) 
Excel yacheykasida (ma’lumot kiritiladigan jadval bo’lagi) funksiyani terishni 
boshlasangiz,  kiritilgfan  o’zgaruvchilar  jadvalning  yuqori  qismida  ma’lum  ketma 
ketlikda  joylashadi  va  shunga  muvofiq  qaysi  o’zgaruvchini  kiritishingizni 
bilishingiz mumkin. Masalan, = FV(rate, nper, pmt, pv, type) paydo bo’ladi, rate 
so’zi  belgilangan  shaklda  bo’lishi  shu  ma’lumotni  kiritish  zarur  ekanligini 
bildiradi.  Bunga  ko’ra,  o’zgaruvchilarni  kiritishingizda  butun  funksiyalarni  eslab 
qolishingizga xojat qolmaydi.  
2.  Agar  xato  qilsangiz  “Help”  piktogrammasini  bosing.  Excel  jadvalining 
yuqori  qismida    Help  so’zini  ko’rishingiz  mumkin-boshqa  bir  yo’li  F1  tugmasini 
bosish  orqali  ham  amalga  oshirilishi  mumkin.  Agar  xato  qilsangiz  yordam 
beruvchi bu help belgisidir. Uni bosib “PV” yoki “FV” ni qidirish joyiga bosing va 
natijada  dastur  buni  qanday  amalga  oshirishni  tushuntirib  beradi.  Qolgan  boshqa 
barcha  moliyaviy  hisob  kitoblar  ham  huddi  shu  yo’sinda  amalga  ohirilishi 
mumkin.  
3.  r  o’zgaruvchisini  yaxlitlashda  ehtiyotkor  bo’ling.  Masalan,  har  oyda 
hisoblanadigan  6.99  ga  teng  bo’lgan  foiz  stavkasini  hisoblayapsiz.  Bu  foiz 
stavkasini  har  biro  y  uchun  hisobga  olishni  anglatadi,  ya’ni  =6.99%/12,  va  siz 
bo’lish  amalini  bajarayotgan  ekansiz,  bo’lish  amalga  oshirilgunga  qadar  “=” 
belgisini kiritishingiz zarur bo’ladi. 0.0699/12 ni 0.58 ga yaxlitlamang va r uchun 
0.58ni  kiriting.  Uning  o’rniga  =6.99/12  yoki  o’nli  kasrda  0.0699/12  ni  r  o’rniga 
kiriting. 
Anglagan  bo’lsangiz  kerak,  Excel  jadvallarida  foydalaniladigan  usullar 
moliyaviy kalkulyatornikiga o’xshab ketadi, Excelda foiz stavka (0.06) o’nli kasr 
yoki  %  belgisi  bilan  (6%)  orqali  belgilanadi,  (moliyaviy  kalkulyatordan 
foydalanishda esa) 6 ni kiritamiz.  

---

127 
 
4. Excel shartli belgilari sizni chalg’itishiga yo’l qo’ymang. Excel r yoki I/Y 
belgisini    foiz  stavkasi  sifatida  tushunmaydi.  Uning  o’rniga  u  termin  nisbatidan 
foydalanadi.  Bu  sizni  bezovta  qilishiga  yo’l  bermang.  Shuningdek,  Excel  n 
belgisidan  yillar  sonini  bildirish  uchun  foydalanmaydi.  Buning  o’rniga  nper 
belgisidan foydalanadi. Yana bir marta bu sizni bezovta qilishiga yo’l bermang. n 
ham nper ham davrlarni bildiradi.  
5.  “Type”  o’zgaruvchini  kiritishda  chalg’imang.  Siz  Excel  biz  hali 
gaplashmagan o’zgaruvchini “type” kiritishingizni talab qilishi mumkin. Agar siz 
“=FV” ni teradigan bo’lsangiz, yacheyka pastida “=FV (rate, nper, pmt, pv, type)” 
paydo  bo’ladi.  Bu  yangi  o’zgaruvchi  sizni  chalg’itishiga  yo’l  qo’ymang.  “type” 
o’zgaruvchisi to’lovlar , pmt har bir yilning ohirida amalga oshirilishini (ya’ni type 
=  0)  yoki  har  bir  davrning  boshini  (ya’ni  type  =  1)  bildiradi.  Lekin  jadvalda 
belgilangan “type” nolga teng deb olinadi.  
Shunday  ekan    agar  siz  “type”  qiymat  belgilamasangiz  dastur  to’lovlar  har 
yilning  ohirida  amalga  oshiriladi  deb  hisoblaydi.  Biz  buni  davr  ohirida  amalga 
oshiriladi  deb  hisoblaymiz,  agar  unday  bo’lmasa,  bular  bilan  bobning  keying 
qismlarida  tanishamiz.  Sezgan  bo’lsangiz  barcha  to’lovlar  davr  ohirida  amalga 
oshiriladi deb hisoblasak, “type” o’zgaruvchisidan foydalanmasak ham bo’ladi.  
Pulning  vaqt  bo’yicha  qiymati  muammosining  ikki  qo’shimcha  turlari.  Ba’zida 
pulning  vaqt  bo’yicha  qiymati  qiymatning  joriy  yoki  kelgusi  qiymatlarini 
aniqlashga  qaratilmaydi,  ammo  buning  o’rniga  kelgusi  davrdalar  n,  yoki  foiz 
stavkasi,  r  bilan  ham  shug’ullanadi.  Masalan,  bu  savolning  javobida  biz  n 
qiymatini aniqlashimiz ham mumkin.  

 
Pul  investitsiya  qilganimdan  qancha  vaqt  o’tib  ikkinchi  uy  sotib  olishga 
yetarli mablag’im bo’ladi? 
Shuningdek,  bu  savol  r  uchun  berilganda  quyidagicha  javob  topishimiz 
mumkin bo’ladi.  

 
Yangi  tug’ilgan  farzandim  kollej  ta’limini  olishi  uchun  qanday  stavkada 
investitsiya kiritishim kerak bo’ladi? 

  Mening investitsiyam qancha foiz daromadi oldi? 
Moliyaviy  kalkulyator  yoki  excel  jadvallari  orqali  yuqoridagi  holatlarda  r 
yoki  n  ning  qiymatini  osonlikcha  topib  olishimiz  mumkin.  Bu  matematik 
formulalar  orqali  ham  amalga  oshirilishi  mumkin,  lekin  bu  jadvallar  yoki 
kalkulyatorlar  yordamida  amalga  oshirilganda  nisbatan  osonroq  bo’ladi,  keling 
bularga to’xtalib o’taylik.  
Davrlar sonini aniqlash. Faraz qilamiz siz 9330 dollar investitsiya 10%  foiz 
stavkasida  20 000  dollarga  aylanishi  uchun  qancha  vaqt  talab  qiladi?  Endi  buni 
moliyaviy kalkulyator va Excel  jadvallari orqali aniqlashga harakat qilib ko’raylik.  
Excel  jadvallaridan  foydalanish.  Excel  dasturida  buni  hisoblash  ham  oson.  Biz  = 
NPER funksiyasidan foydalanib rate, pmt, pv va fv qiymatlarini kiritamiz 
 
 
 
 

---

128