«Moliya» kafedrasi «Moliya» fanidan kurs ishi mavzu: monopoliya, uning turlari va xususiyatlari toshkent

Monopoliyalar turlarini ko'rib chiqamiz.

Zamonaviy hayotda turli xil monopoliyalar hisobga olinadi. "Monopoliya" atamasi mamlakat bozorining katta qismini qamrab oladigan bunday korxona va tashkilotlarni anglatadi. Ular tovarlar va xizmatlarning ayrim turlari uchun narxlarni belgilashda ustuvor huquqqa ega bo'ladilar, kichik kompaniyalarga qo'shilish yoki ularga qo'shilish imkoniyatiga ega bo'ladilar.

Monopoliyaning o'ziga xos turlarini ajratib ko'rsatish mumkin:


Yopiq monopoliya - bu qonuniy cheklovlar, patentni himoya qilish, mualliflik huquqi instituti va hokazolar bilan raqobatdan himoyalangan monopoliya. AQSh pochta xizmatining birinchi toifadagi xabarlarni etkazib berish monopoliyasi bunga misoldir.
Ochiq monopoliya - bu bitta firma (hech bo'lmaganda ma'lum bir muddat) yagona mahsulot etkazib beruvchisi bo'lgan, ammo raqobatdan maxsus huquqiy himoyaga ega bo'lmagan monopoliya. Bunday firmalarga misol sifatida bozorga yangi mahsulotlar bilan kirib kelgan firmalar kiradi.
Tabiiy monopoliya - bu ishlab chiqarishning texnologik xususiyatlari tufayli (ishlab chiqarish uchun zarur bo'lgan resurslarga eksklyuziv egalik qilish, moddiy-texnik bazaning haddan tashqari qimmatligi yoki eksklyuzivligi tufayli) bozorda imtiyozli mavqega ega bo'lgan monopoliyaning bir turi. Tabiiy monopolistlar mamlakat iqtisodiyotiga katta ta'sir ko'rsatmoqda, chunki ular bozorda narxlarni shakllantirish jarayonini boshqaradilar. Ishlab chiqarishning katta hajmi tufayli xom ashyo tannarxi pasayadi, bu esa uning tannarxini pasaytirishga imkon beradi. Va bu o'xshash tovarlarni ishlab chiqaradigan firmalar uchun jiddiy muammolarni keltirib chiqarmoqda, ammo kichik hajmlarda, chunki ular o'zlarining bozordagi mavqeini saqlab qolish uchun narxlarni tushirish usullarini topishlari kerak. Ko'pincha, tabiiy monopoliyalar bu ko'p mehnat talab qiladigan infratuzilmalarni boshqaruvchi firmalar bo'lib, ularni qayta qurish iqtisodiy jihatdan asossiz yoki texnik jihatdan imkonsizdir (masalan, suv ta'minoti tizimlari, elektr ta'minoti tizimlari, temir yo'llar).
Sun'iy monopoliyalar - bu monopolistik foyda olish maqsadida tashkil etilgan korxonalar uyushmalari. Ushbu monopoliyalar ataylab bozor tarkibini o'zgartiradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida davlat (tartibga soluvchi organ sifatida) har doim bozor ishtirokchilari o'rtasida teng va adolatli raqobat uchun sharoit yaratishga intilib, hech bir o'yinchi bozorning katta qismini egallamasligini va monopolistga aylanmasligini diqqat bilan kuzatib boradi. Chunki davlatning monopoliyasi, qoida tariqasida, foyda keltirmaydi. Shu bilan birga, muayyan sharoitlarda davlat qasddan monopoliyaning (sun'iy monopoliya) paydo bo'lishiga hissa qo'shishi mumkin. Aytgancha, bu sobiq SSSR davlatlariga xosdir.
Masalan. Davlat davlat korxonasining katta aktsiyalar paketini savdoga qo'ymoqchi va tabiiyki ushbu blok uchun iloji boricha ko'proq pul olishni xohlaydi. Bunday holda, davlat ushbu korxona uchun eng qulay ish sharoitlarini yaratadi (imtiyozli soliq stavkalari, litsenziyalarning ustuvor berilishi va boshqalar).
Xalqaro monopoliya - foydani ko'paytirish maqsadida jahon kapitalistik iqtisodiyotining bir yoki bir nechta sohalarida ustunlikni o'rnatgan chet elda aktivlarga ega bo'lgan xususiy, yirik kapitalistik firmalar yoki turli millatlardagi firmalarning birlashmalari.