Moliya-iqtisod

II BOB. TO’G’RI SOLIQLARNING BUDJET DAROMADLARIDAGI TUTGAN O’RNI VA AMALDAGI HOLATI TAHLILI

1. Davlat budjeti daromadlarida to’g’ri soliqlar ishtirokining iqtisodiy tahlili

Oldingi bobda olib borilgan tadqiqot natijalari shuni ko’rsatadiki, rivojlangan xorijiy davlatlarda davlat budjeti daromadlarining 90 foizdan ortiq qismi soliq tushumlari hisobidan shakllanadi.

Tarixan soliqlar har qanday davlat budjetini shakllantirishning asosiy manbalaridan biri bo’lib hisoblanadi. Soliq tushumlari hisobidan davlat qurilish va jamiyatni ta’minlash uchun zarur bo’lgan pul mablag’lari jalb qilinadi. O’zining mohiyatiga ko’ra soliqlar davlat budjetining yuqori daromadli manbalaridan biridir. Buning boisi shundaki, birinchidan, soliqlar davlat budjetiga qaytarib bermaslik sharti bilan olinadi; ikkinchidan, ular budjetning davlat xarajat qilmaydigan qismi hisoblanadi.

Hozirda O’zbekiston Respublikasi bozor munosabatlarini rivojlantirish jarayonining muhim bosqichidan o’tmoqda. Iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida tadbirkorlik faoliyati va davlatning bilvosita boshqarishga asoslangan holda raqobatchilik mexanizmiga tayanib chuqur tuzilmaviy islohotlar olib borilmoqda. Bilvosita boshqarish deb iqtisodiy rivojlanish muhim jarayonining soliq tizimi orqali tartibga solinishi va rag’batlantirilishi tushuniladi.

Darhaqiqat, soliq tizimi islohot jarayoning tarkibiy qismi, uning ichki harakatlantiruvchi omili bo’lgan holda iqtisodiy islohot maqsadlariga eng ko’p darajada muvofiq kelishi shart. ,,Soliqlarning funksiyalari ularning mohiyatini, amaliyotda harakat qilayotganini ko’rsatadi. Shunday ekan, funksiya doim yashab soliq mohiyatini ko’rsatib turishi zarur”¹⁵. Hozirgi kunda soliqlarning funksiyalari va ularning aniq soni haqida munozaralar mavjud. Ammo zamonaviy soliqqa tortish tizimida soliqlarning quyidagi funksiyalari ajratib ko’rsatish mumkin: fiskal, taqsimot, nazorat, rag’batlantirish va tartibga solish.

¹⁵ Yahyoyev K.- Soliqqa tortish nazariyasi va amaliyoti. T: G’.G’ulom nashriyoti 2000-yil 12-bet.

Soliqlarning fiskal funksiyasi orqali soliqqa tortishning asosiy vazifasi, ya’ni davlat moliyaviy mablag’larining shakllantirilishi, shuningdek, davlatning umumdavlat va maqsadli dasturlarini amalga oshirish uchun mablag’larni jamg’arish vazifalarni amalga oshiradi. Soliq tushumlari davlat budjeti daromadlarining asosini tashkil qiladi. Buni quyidagi jadval ma’lumotlaridan ham ko’rishimiz mumkin. (3-jadval)