«Молия» илмий журнали Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комис

3/2022
Молия ва бюджет
Бюджет федерализмининг Канада моделининг Америка моделидан энг 
катта фарқи шундан иборатки, Канадада бюджет федерализми ёрдамида 
мамлакат ҳудудларини ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришни тенглаштириш 
ҳамда аҳоли ҳаёт даражасини кўтаришликка алоҳида аҳамият берилади. Бу 
масала Канадада марказий ва провинция ҳокимият органларининг умумдавлат 
аҳамиятига эгадир. Канадада юқори бюджетлардан маҳаллий бюджетларга 
молиявий кўмак ажратишнинг асосий мезони бўлиб, бу провинцияларнинг 
молиявий таъминланганлик даражасини мамлакатнинг ўртача даражасидан қай 
даражада ортда қолганлиги ҳисобланади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, 
Канада ҳукуматининг провинцияларни молиявий қўллаб-қувватлаш имкониятлари 
Германиядаги каби кучли даражада бўлишига қарамай, ушбу мамлакатда молиявий 
ночор провинцияларни имконият даражасида молиявий маблағлар билан таъминлаш 
фаол амалга оширилиб келинмоқда[13].
Ўзбекистон Республикасида давлат бюджетини ижроси бўйича эришилган 
ижобий натижалар билан бир қаторда ўз ечимини кутаётган муаммолар мавжуд. 
Мамлакатимизда маҳаллий бюджет даромадларини шакллантириш масаласи муҳим 
аҳамиятга эга. Чунки йилдан-йилга маҳаллий ҳокимият органлари ваколатлари 
кенгайиб, унга мос равишда харажатлари ҳам ошиб бормоқда. Ҳозирги кунда 
маҳаллий бюджетлар даромад манбаига эга бўлмаган харажат мажбурияти билан 
анча қийналиб қолаётганлиги ҳеч кимга сир эмас, бу айниқса, ишлаб чиқариш 
ҳамда инфратузилма яхши ривожланмаган ҳудудларда яққол сезилмоқда. Бунинг 
устига, ҳозирги шароитда бюджет даромадларини шакллантиришда маҳаллий 
солиқларнинг роли сезиларли даражада эмас, асосий қисм маҳаллий бюджет 
даромадлари тартибга солувчи даромадлар – бюджет тизими бюджетлари 
ўртасида ажратмалар нормативлари белгиланадиган умумдавлат солиқлари 
ва бошқа мажбурий тўловлар, шунингдек, солиқ бўлмаган тўловлар ҳисобига 
шаклланмоқда. Ҳозирги вақтгача республикамизда маҳаллий бюджетларнинг 
даромадлари ва харажатлари асосан дотациялар ва субвенциялар ҳисобидан 
қопланиб келинган. Ҳозирги вақтда Қорақалпоғистон Республикаси, Наманган, 
Самарқанд, Сурхондарё, Жиззах ва Хоразм каби баъзи вилоятлар ва кўплаб қишлоқ 
туманлари бюджетларининг субвенцияда қолиб кетаётгани, яъни республика 
бюджети ҳисобидан таъминланмоқда. Бундан ташқари, Тошкент, Фарғона, 
Қашқадарё, Навоий ва Бухоро вилоятларининг бюджетлари асосан йирик саноат 
корхоналари ҳисобидан қопланиб келинган. Масалан, Тошкент вилоятида мавжуд 
14 та туманнинг 7 таси субвенция ҳисобидан таъминланса, қолган 7 таси йирик 
корхоналар, яъни Олмалиқ тоғ-кон комбинати, Бекобод металлургия комбинати, 
Бекобод цемент заводи, Оҳангарон цемент заводи каби корхоналар томонидан 
тўланадиган маҳаллий солиқлар ҳисобидан қопланиб келинган. Худди шундай 
аҳволни Фарғона, Қашқадарё, Бухоро ва Навоий вилоятларида ҳам кузатиш 
мумкин. Бунинг асосий сабаби 2019 йилгача корхоналар соф фойдасидан 8 
фоизини ободонлаштириш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш солиғи 
сифатида маҳаллий бюджетга ўтказиб туришган. 2019 йилдан бошлаб мазкур 
солиқ унификация қилинган ва бекор қилинганлиги натижасида йирик корхоналар 

---

20