“moliya” fanidan O’quv-uslubiy majmua

P ^* - P – bevosita moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish natijasida XYS tomonidan olingan daromad.
Bevosita moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirish natijasida XYS tomonidan olingan daromad tarkibiga quyidagilar kiradi:

• 
  XYS tomonidan aktsiya va boshqa qimmatli qog’ozlarni emissiya qilish asosida bozorda joylashtirishdan olingan dividendlar;
  
• 
  boshqa emitentlar qimmatli qog’ozlarini sotib olishdan olingan dividend
  

lar;

• 
  banklardagi pul omonatlaridan olingan foiz daromadlari;
  
• 
  XYS foydasidagi valyutalar kurslari bo’yicha farqlar.
  

Ajablanarlisi shundaki, XYS moliyaviy operatsiya-larining daromadliligini

xarakterlovchi ko’rsatkich ular-ning samaradorligini sof moliyaviy natijaning sof moliyaviy xarajatlarga nisbati shaklida ifodalab, ko’pchi-lik hollarda XYS moliya-xo’jalik faoliyatining haqiqiy samaradorligini aks ettirmaydi. Iqtisodiyot real sektori samaradorligining ko’rsatkichlarida va baholarida bankrot holatida bo’lishlariga qaramasdan moliyaviy “spekulyatsiya”-ning imkoniyatlari ularni “cho’kmasdan” turishlariga sharoit yaratadi.
Real sektor XYSlarida, moddiy ishlab chiqarishda moliyaviy resurslardan foydalanishning samaradorligini mos ravishda baholash talablariga u yoki bu

darajada sotuv rentabelligi ko’rsatkichi (foydaning mahsulotni realizatsiya qilishdan olingan tushumga nisbati) javob beradi. Bu nisbatdagi surat va maxraj pul mablag’laridan iborat bo’lganligi uchun sotuv rentabelligini, ayrim holatlarni istisno qilgan tarzda, sof moliyaviy ko’rsatkich sifatida e’tirof etish mumkin. Shunday bo’lishiga qaramasdan bu yerda yana bir narsani inobatga olmoq lozim, ya’ni samara-dorlikning o’lchovi sifatida yuqoridagi ko’rsatkichning haqqo- niylik darajasi juda ko’p omillarga, xususan, tushum va foydani shakllantiruvchi bozor baholari monopol baholarni shakllantirishning salbiy ta’sirlaridan qanchalik ozod ekanligiga bog’liq.
Yuqorida ko’rib o’tilgan barcha moliyaviy ko’rsatkichlarda mazmun va shakl o’rtasida dialektik qarama-qarshilikning mavjudligi namoyon bo’ladiki, bu narsa bizning holat (vaziyat)da XYSlar moliyasining (iqtisodiyot yaxlit moliyaviy sektorining ham) o’z iqtisodiy asosidan, ishlab chiqarishdan ajralib chiqish (uzilish)ga va unga bog’liq bo’lmagan holda mustaqil hayot kechirish imkoniyatini qo’lga kiritishga intilishi orqali ifodalanadi. XYSlar moliya-xo’jalik faoliyatining samaradorligini tahlil qilish va baholashda moliyaviy ko’rsatkichlar (masalan, tushum va foyda) moddiy aylanma mablag’larning aylanuvchanligi, asosiy ishlab chiqarish fondlari va nomoddiy aktivlarning fond qaytimi (sig’imi) kabi iqtisodiy ko’rsatkichlar bilan birgalikda qaralsa, bu qarama-qarshilik, ma’lum darajada, pasayadi (kamayadi). Ana shu munosabat bilan eng umumlashtiruvchi ko’rsatkichlardan biri quyidagi formulaga muvofiq ravishda hisoblanadigan XYSning iqtisodiy rentabelligi (biznesning rentabelligi) ko’rsatkichidir:

Bu yerda:
𝑹_𝒊 = _𝑲

𝒂𝒚𝒍
𝑭

+ 𝑲_𝒂𝒔
^{+ 𝑨}𝒏𝒐𝒎

𝑹_𝒊 - XYSning iqtisodiy rentabelligi, biznesning rentabelligi;
𝑭 - yillik foyda;
𝑲_𝒂𝒚𝒍 - XYS aylanma kapitalining miqdori (qiymatiy baholarda);
𝑲_𝒂𝒔 - XYS asosiy kapitalining miqdori (qiymatiy baholarda);
𝑨_𝒏𝒐𝒎 - XYS nomoddiy aktivlarining miqdori (qiymatiy baholarda).
XYS moliyaviy resurslaridan foydalanish samarador-ligini tahlil qilishda uning moliyaviy barqarorligi, to’lovga layoqatligi va likvidligini xarakterlovchi ko’rsat-kichlardan ham foydalanish kerak. Bu yerda ham o’zining mazmuniga ko’ra sof moliyaviy va iqtisodiy ko’rsatkichlar qo’llaniladi. Sof moliyaviy ko’rsatkichlar qatoriga absolyut va muddatli likvidlik koeffitsientlarini kiritish mumkinki, ular yordamida XYSning potentsial to’lov qobiliyati baholanadi:

^𝑲𝒂𝒗𝒔 ⁼
𝑷 + 𝑸𝑸



𝑴

^𝑲𝒎𝒖𝒅 ⁼
𝒒𝒎
𝑷 + 𝑸𝑸 + 𝑫𝑸



𝑴

Bu yerda:
𝑲_𝒂𝒗𝒔 - absolyut likvidlik koeffitsienti;
𝑲_𝒎𝒖𝒅 - muddatli likvidlik koeffitsienti;
𝒒𝒎

𝑷 - hisob varaqlardagi va XYS kassasidagi pullar;
𝑸𝑸 - likvidli qimmatli qog’ozlar;
𝑫𝑸 - mobilizatsiya qilingan debitorlik qarzlari;
𝑴_𝒒𝒎 - XYSning qisqa muddatli majburiyatlari.
XYSning pul mablag’lari va moddiy resurslarining pulli (qiymatiy) bahosi aralashadigan ko’rsatkich joriy likvidlik koeffitsientidir (qoplash koeffitsienti). U quyidagicha hisoblanadi:

𝑲_𝒋𝒍 =
𝑷𝑴 + 𝑴𝑴



𝑴

𝒒𝒎
Bu yerda: 𝑲_𝒋𝒍 - joriy liklidlik koeffitsienti;
𝑷𝑴 - pullar va ularga tenglashtirilgan mablag’lar (likvidli qimmatli qog’ozlar va jalb qilingan debitorlik qarzlari);
𝑴𝑴 – XYS moddiy aylanma mablag’larining qiymatiy bahosi;
𝑴_𝒒𝒎 - XYSning qisqa muddatli majburiyatlari.

26-MAVZU: ASOSIY VA AYLANMA KAPITAL DOIRAVIY AYLANISHINING MOLIYAVIY JIHATLARI

REJA:

1. Asosiy kapital doiraviy aylanishining mohiyati, tarkibiy tuzilmasi va samaradorligi.

2.