Moliya fanidan ma’ruza matnlari 1-mavzu: Moliyaning mohiyati va funksiyalari Reja: Moliyaning ijtimoiy-iqtisodiy mohiyati

4. Investisiya institutlari
Investisiya institutilari qimmatli qog’ozlar bilan opyerasiyalar amalga oshiradigan 
xо‘jalik Yurituvchi sub’yektdir. Investisiya institutlariga: Moliya brokeri, investisiya
konsultanti, investisiya kompaniyasi, investisiya fonddi kiradi. 
YUqoridagi investisiya institutlarininig investisiya konsultantidan tashо‘ari faoliyat 
Yuritish uchun litsenziyaga ega bо‘lishi kerak. Investisiya institutlari о‘z faoliyatlarini qimmatli 
qog’ozlar bozorida amalga oshirib, boshqa faolit bilan Shug’ullanishlari mumkin emas.

---

Moliya brokeri-bu akkreditasiyaga ega bо‘lgan, mijozlar topshirig’i va mablag’lari 
bо‘yicha qimmatli qog’ozlar oldt-sotdisi bо‘yicha bitimlar amalga oshiradigan agent. Moliya 
brokeri sifatida xо‘jalik Yurituvchi sub’yekt yoki jismoniy shaxs bо‘lishi mumkin.
Investisiya maslahatchisi-bu bir yilga beriladigan kvalifikasion attyestatga ega bо‘lgan 
jismoniy shaxsdir. Maslahatchi bо‘lib ishlash uchun litsenziya talab qilinmaydi, biroо‘ bundan 
shaxs tabbirkor sifatida ryegistrasiyadan о‘tishi zarur. 
Investisiya kompaniyasi-bu birlashma (ya’ni korporasiya) bо‘lib u tо‘g’ri va portfyelli 
usullar bilan kapital о‘о‘yilmalar amalga oshiradi va tijorat bankining ba’zi bir funksiyalarini 
bajaradi. Investisiya kompaniyalari xolding kompaniyalari Moliya guruhlari va Moliya 
kompaniyalari bо‘lishi mumkin. Xoldingovaya kompaniya-bu boshqa aksionyer jamiyatlarning 
nazorat pakyetiga ega bо‘lgan, korxonalarini boshqarishga ixtisoslashgan boshliq 
kompaniyadir. 
Moliya Xolding Kompaniyasi - bu kapitalning 50 foizini boshqa emityentlar qimmatli 
qog’ozlari va boshqa Moliyaviy aktivlari tashkil etadigan kompaniyadir. Moliya Xolding 
kompaniyasining tarkibiga faqat qimmatli qog’ozlar va boshqa Moliyaviy aktivlar kirish 
mumkin. Moliya Xolding kompaniyasi faqat investision faoliyat bilan Shug’ullanishi mumkin.
Moliya-sanoat guruhlari-bu ihtiyoriy ravishda о‘z kapitallarini birlashtiruvchi yoki aksiya 
pakyetlarini kompyensasiya qilgan bank va xо‘jalik sub’yeklari guruhidir. 
Moliya 
kompaniyasi-korporasiyaning 
bir turidir. Korporasiya о‘z bevosita 
mulkdorlaridan ajratilgan xо‘jalik Yurituvchi sub’yektidir.
Qimmatli qog’ozlar daromad olish usullari.
Qimmatli qog’oz egasi uni tasarruf etish va egalik qilish orqali daromad oladi. Qimmatli 
qog’ozni tasarruv qilishdan oladigan daromad uni bozor bahosida sotishdan, ya’ni qimmatli 
qog’ozni naminal yoki sotib olish bahosidan Yuqori bahoda sotishdan olinadi. Qimmatli 
qog’ozga egalik qilishdan olinadigan daromadlar: 

Fiksirlangan (belgilangan) foiz tо‘lovi. 

Pog’onali foiz stavkasi. 

Foiz daromadining suzuvchi stavkasi 

Qimmatli qog’ozni nominal bahosini indyeksasiya qilish orqali olinadigan dividyend. 

Diskont orqali

Dividyend. 
Fiksirlangan foiz tо‘lovi-bu tо‘lovining eng oddiy shakli. Biroо‘ inflyasiya jarayonida va 
о‘zgaruvchi bozor konYunkturasi sharoitida о‘zgarmas daromad maftunkorligini yо‘о‘otadi. 
Pog’onali foiz stavkasini о‘о‘llash Shundan iboratki, bir nyecha muddatlar о‘rnatilib, u 
mobaynida qog’oz egasi yohud uni sо‘ndirishi yoki kyeyingi muddatgacha olib о‘olishi mumkin. 
Har bir muddat о‘tishi bilan foiz stavkasi oshib boradi. Foiz daromadining suzuvchi stavkasi 
markaziy bank hisob-kitob stavkasi yoki davlat qimmatli qog’ozlari daromadliligi dinamikasi 
mos holda о‘zgarib turadi. Antiinflyasion chyegara sifatida naminal tarzda chiqarilib, istye’mol 
narhlari indyeksi bо‘yicha indyeksasiya qilinuvchi qimmatli qog’ozlar chiqarilishi mumkin. 
Ba’zi qog’ozlar bо‘yicha foiz tо‘lanmasligi mumkin. Ularning egasi daromadni о‘uyidagi 
shaklda oladi: qimmatli qog’oz naminaldan pas narhda sotilib, ya’ni diskant bilan sotilib, 
naminalda о‘oplanadi. 
Moliyaviy resurslari harakati asosida kapital harakati YOtadi. 
Shuning uchun Moliyaviy myenyejmyentning barcha о‘о‘llaniladigan usullarining 
umumiy mazmuni bо‘lib pul munosabatlaridan tashkil topadi. Moliyaviy myenyejmyent harakat 
yо‘nalishi bо‘yicha 4 guruhga bо‘linishi mumkin: 
1) 
Pul mablag’larini о‘tkazishga yо‘naltirilgan usullar 
2) 
Kapitalni oshirish maqsadida kо‘chirish usullari 
3) 
Spyekulyativ haraktyerga ega usullar
4) 
Kapitalni Yuqori daromad kyeltirishni saqlab о‘olishga yо‘naltirilgan usullar. 

---

Pul mablag’larini о‘tkazishga yо‘naltirilgan usullar sotib olingan tovarlar uchun 
hisoblashish bilan bog’liq usullar. 
Kapitalni oshirishga qaratilgan usullar bu hamda tariqasida uzoq muddatli kapital 
qо‘yilishi bilan bog’liq investisiya faoliyati. 
Spyekulyativ opyerasiya foyda olish bо‘yicha qisqa muddatli bitim bо‘lib, foydani 
narhlar farqi, foizlar farо‘i orqali olish mumkin. 
Korxona qimmatli qog’ozlari likvidliligini oshirish yо‘llari. 
Iqtisodiyotning ma’muriy – buyruq bozlik sharoitida Rejalashtirish riskning hyech bir 
elementsiz xо‘jalik Yuritishga imkon beradi, degan tasavvur ustun turdi. Biroq bu narsa ishning 
haqiqiy holatiga zid bqlib chiqdiki, birinchidan, markazlashtirilgan iqtisodiyot о‘z 
rivojlanishining oldingi bosqichlarida oldindan aytilmagan yо‘qotishlarni kafolatlamaydi; 
ikkinchidan, ma’muriy markazlashtirilgan iqtiosdiyot modyelining dyeformasiyalari xqjalik 
Yuritishning ziddiyatlarini kо‘rsatib berdi; uchinchidan, О‘zbekiston iqtisodiyoti har doim bozor 
munosabatlari ta’siriga tortilib kelingan (uning belgilari Rejali iqtisodiyotdan avvali iqtisodiyot 
tarixiga nazar tashlashda kqrinadi). Shuning uchun risk omillarini tan olishdan uning mazmuni 
va mohiyatini nazariy anglashdan, haqiqiy izlanishlarni tayyorlashdan sun’iy qochish bizning 
mamlakatimiz tadbirkorligiga katta zarar kyeltiradi.
Natijada, mamlakat tadbirkorlari intuisiya bо‘yicha, tajriba darajasida faoliyat 
Yuritmoqdalar, Yuz beruvchi xodisalar ehtimolligini aniqlashning aniq uslublarini, riskni 
qlchash va baholash usullarini boimaydilar, riskli faoliyatining mumkin bqlgan oqibatlarini 
aniqlash holatda, savifsida emas, tajriba va malaka yetishmaydi.
Bozorga tomon intilish, harakat, eng avvalo, iqtisodiy erkinlikka erishishni talab etadi, 
biroq Shu bilan birga bu xqjalik riski omillarini kuchaytirishga yqlni ham anglatadi. Har qanday 
tadbirkorning vazifasi qtish davrija, nafaqat riskdan qochish, balki uni tasavvur etish, mumkin 
bqlgan chyegarasini aniqlash, minimal darajaga tuShurishga intilish hamdir. Bozor iqtisodiyotida 
qtish sharoitida krizis va iqtisodiy nobarqarorlik sharoitida yashab qolish muammosi paydo 
bqladi, о‘z navbatida, tadbirkorlik faoliyatining noan’anaviy kqrinishlarini topish muammosi va 
Shu kabilar vujudga kyeladi. Shuning uchun О‘zbekiston iqtisodiyoti sharoitida yangi iqtisodiy 
munosabatlarning rivojlanishdan nazariy va amaliy ishlab chiqishning yqqligi bilan bog’liq bir 
qator qiynchiliklar paydo bqldi.
Shuni ta’kidlash kerakki, tadbirkorlik riski nazariyasi nafaqat mamlakat iqtisodiyotida, 
Shuningdyek barqaror bozor iqtisodiyotiga ega mamlakatlarda ham yetarlicha rivojlangan.
О‘zbekistonda tadbirkorlik riskining barcha turlari quyidagi holatlarda namoyon bqladi: 
SH iqtisodiy faoliyatni tartibga soluvchi qonunchilik tizimining ishlab chiqilmaganligida;
SH sobiq respublikalar, ryegionlar qrtasidagi iqtisodiy aloqalarini uzilganligida;
SH nobarqaror siyosif shart-sharoitda;
SH barcha turdagi va darajalagi xqjalik Yurituvchi sub’yektlarning an’anaviy 
ma’sulityasizlikning hamon mavjudligida; 
SH mulkka nisbatan egalik va iqtisodiy manfaatdorlik tuShunchalarining tqliq 
shakllanmaganligida.
Shunday bqlsa-da, buning mamlakatimizda risk muammosini qrganish nazariy ishlab 
chiqish va umumlashtirish natijalaridan foydalanish tajribasi mavjud va u shakllanib bormoqda. 
Biroq u, asosan. sug’urtalash sohasiga xosdir. Shu bilan birga, kyelgusi bozor, eng avvalo, uning 
rivojlanishining umumiy stratyegiyasining qylab topilganligiga asoslanganligiga, noaniqlikning 
salbiy oqibatlari kamayishiga, yechimlarning variantliligiga bog’liq. О‘zbekistonda bozor 
munosabatlarining rivojlanishi xususiy mulkning paydo bqlishi bankrotlik riskini ishsizlikni va 
boshqalarni real qilib qqyadi.