Молия бозори ва биржа иши ўқув қўлланма

Қимматли қоғозлар индекслари ва уларнинг аҳамияти 
Қимматли қоғозлар бозори индустриясининг муҳим белгиси индекслар 
(хос рақамлар) ҳисобланади. Иқтисодий адабиётларда кўпинча " average " 
(ўртача кўрсаткич) тушунчасини учратиш мумкин. Аммо "average" ва "index" 
– турлича тушунчалар эканлигини унутмаслик лозим. Қимматли қоғозлар 
индекслари ўртача кўрсаткичларга нисбатан қимматли қоғозлар курслари 
ўзгаришларини янада батафсилроқ ва аниқроқ ҳисоблаш усуллари 

---

156 
қўлланишини 
кўзда 
тутади. 
Бундан 
ташқари, 
одатдаги 
ўртача 
кўрсаткичлардан фарқли равишда, ҳар бир индекс ўзининг базавий даврига 
эга. Турли мам лакатларда у ёки бу индексларни ҳисоблаб чиқаришнинг 
ўзига хос усуллари ишлаб чиқилган, бироқ уларнинг ҳаммаси у ёки бу 
даражада иқтисодиёт аҳволининг кўрсаткичлари – индикаторларидир. 
Индексларнинг ҳисоблаб чиқилган мутлақ катталикларининг ўзи, фонд 
бозори қатнашчиларига ҳеч нарса бермайди. Индексларнинг айрим 
кўрсаткичларини базавий ёки олдинги катталикларга қиёсланган вақтдагина 
бозордаги вазиятнинг ўзгариш йўналишларини аниқлаб олиш мумкин. Агар 
индекс эгри чизиги юқорига кўтарилиб борса, бу давлат иқтисодиётида 
жонланиш ёки кўтарилиш юз бераётганидан далолат беради, агар, аксинча 
индекс эгри чизиги пастга қараб йўналган бўлса, бу – давлат иқтисодиётида 
ишлаб чиқаришнинг пасайиши ва тангликнинг аниқ белгисидир. 
Индексларни ҳисоблаш қимматли қоғозлар, одатда, кўп сонли 
компанияларнинг акциялари бўйича амалга оширилади. 
Қимматли қоғозлар индексларини ҳисоблашнинг бир неча усуллари 
мавжуд бўлиб, уларнинг ичида энг кўп таркалгани ҳар бир компания 
чиқарган қимматли қоғозлар (акциялар)нинг сонини уларнинг нархига 
кўпайтириб, кейин ҳисоблаш учун ажратиб олинган қимматли қоғозлар 
умумий сонига бўлишдан иборатдир. Ўртача кўрсаткичларга хос бўлган 
камчиликларни бартараф этиш учун, индексларни ҳисоблаш вақтида аниқ 
статистик формулалардан фойдаланилади. Индекслар фонд биржалари, 
инвестиция муассасалари, махсус агентликлар ва нашриётлар, шу жумладан, 
давлат муассасалари томонидан ҳисобланади. 
Сўнгги йилларда ғарб мамлакатларида ва АҚШда бозорнинг тармоқ, 
ҳудудий белгилар ва шу каби айрим сегментларида (биржада ёки биржадан 
ташқарида) муомалада юрадиган қимматли қоғозлар, молия воситаларининг 
айрим турлари асосида тузиладиган субиндекслар деб аталган ўртача 
кўрсаткичларнинг катта миқдори юзага келди. Айрим индекслар арбитраж 
битимларда опционлар ва фьючерслар билан амалга ошириладиган 
операциялар вақтида фойдаланилади. Индекс битимлар технологияси шунга 
асосланадики, индекс катталигининг ижобий ёки салбий ўзгариши пул 
коэффициентига кўпайтирилади (АҚШда кўпгина индекслар учун у 500 
долларга тенг). Олинган сумма иштирок этувчи томонларнинг бирига 
туланади. Индекс фьючерслари ва опционлар Қимматли қоғозларнинг 
қандайдир етказилиб берилишини кўзда тутмайди, битим индекснинг 
юқорига ёки пастга қараб йўналиши ҳаракатидан ҳосил бўлган фарқни тўлаш 
орқалигина ёпилади. Бунда фьючерсларда бу бозор белгиси ёрдамида юз 
беради, яъни битим натижаси контракт тугатилаётган вақтда томонларнинг 
маржа мавқелари билан ифодаланади. Индекс опционлари бозордаги умумий 
вазият беқарор бўлиб қолган вақтда диверсификацияланган портфелларга 
нисбатан 
ҳимоялаш 
ва 
суғурталовчи 
операцияларни 
ўтказишга, 
фьючерсларга қараганда, кўпроқ даражада ёрдам беради. Кўплаб 
мутахассисларнинг фикрича, ҳар қандай портфелга ушбу фьючерслар ва 

---

157 
опционларни қўшиш унинг ўртача даромадлилигини ўзгартирмайди, лекин 
хатар даражасини талайгина пасайтиради.